MP Board Class 9 Sanskrit Question Bank : संस्कृत प्रश्न बैंक

MP Board Class 9 Sanskrit Question Bank :संस्कृत प्रश्न बैंक

MP Board Class 9 Sanskrit Question Bank की खोज कर रहे हैं? हमारा संस्कृत प्रश्न बैंक आपके लिए एक सम्पूर्ण संसाधन है, जो मध्यप्रदेश बोर्ड के कक्षा 9 के विद्यार्थियों के लिए विशेष रूप से तैयार किया गया है। इस प्रश्न बैंक में बोर्ड परीक्षा की सभी महत्वपूर्ण प्रश्नावली, अभ्यास प्रश्न, और मॉडल टेस्ट पेपर शामिल हैं, जो आपकी परीक्षा की तैयारी को मजबूत बनाते हैं। MP Board Class 9 Sanskrit Question Bank के माध्यम से आप पाठ्यक्रम के सभी प्रमुख विषयों पर अच्छी पकड़ बना सकते हैं और परीक्षा में बेहतर अंक प्राप्त कर सकते हैं। यह संस्कृत प्रश्न बैंक सरल भाषा में तैयार किया गया है जिससे सभी छात्र आसानी से समझ सकें। यदि आप मध्यप्रदेश बोर्ड की कक्षा 9 संस्कृत परीक्षा में उत्कृष्ट प्रदर्शन करना चाहते हैं, तो यह प्रश्न बैंक आपके लिए एक आदर्श साथी साबित होगा। समय की बचत करते हुए परीक्षा में सफलता पाने के लिए अभी हमारे MP Board Class 9 Sanskrit Question Bank का उपयोग करें और अपनी तैयारी को और प्रभावशाली बनाएं।

---

कक्षा 9वीं संस्कृत प्रश्न बैंक

इकाई – 1 : प्रत्यय, विशेषण, विशेष्य

प्रश्न 1: उचित विकल्प चुनकर लिखिए –

1. ‘हसन्’ इत्यस्मिन् पदे प्रत्ययः अस्ति –
   (i) क्त्वा (ii) शतृ (iii) ल्यप (iv) शानच्
2. ‘पठित्वा’ इत्यस्मिन् पदे प्रत्ययः अस्ति –
   (i) शतृ (ii) क्त्वा (iii) तुमुन् (iv) ल्यप
3. ‘विहाय’ इत्यस्मिन् पदे प्रत्ययः अस्ति –
   (i) तुमुन् (ii) ल्यप (iii) क्तवतु (iv) शानच्
4. ‘पातुम्’ इत्यस्मिन् पदे प्रत्ययः अस्ति –
   (i) क्त्वा (ii) क्तवतु (iii) शव (iv) तुमुन्
5. ‘वाला’ इत्यस्मिन् पदे प्रत्ययः अस्ति –
   (i) टाप् (ii) डाय (iii) चाप् (iv) आप्
6. ‘गतवान्’ इत्यस्मिन् पदे प्रत्ययः अस्ति –
   (i) बत् (ii) क्तवतु (iii) क्त्वा (iv) शतृ
7. ‘प्रियः पुत्रः आसीत्’ इत्यस्मिन् वाक्ये विशेषणपदं अस्ति –
   (i) पुत्रः (ii) प्रियः (iii) आसीत् (iv) कोऽपि नास्ति
8. ‘मध्यमा अङ्गुलिः’ इत्यस्मिन् वाक्ये विशेषणपदं अस्ति –
   (i) मध्यमा (ii) अङ्गुलिः (iii) पदे (iv) कोऽपि नास्ति
9. ‘सीता पतिव्रता पत्नी आसीत्’ – वाक्ये विशेषणपदं अस्ति –
   (i) सीता (ii) पतिव्रता (iii) आसीत् (iv) पत्नी
10. ‘चक्षुषि भास्करे तटी’ – वाक्ये विशेषणपदं अस्ति –
    (i) चक्षुषि (ii) भास्करे (iii) तटी (iv) कोऽपि नास्ति
11. ‘भतीमाननीयां शोभाम्’ – वाक्ये विशेषणपदं अस्ति –
    (i) मति (ii) माननीयां (iii) शोभाम् (iv) भतीमाननीयां
12. ‘रूपं प्रसिद्धं न’ – वाक्ये विशेष्यपदं अस्ति –
    (i) रूपं (ii) प्रसिद्धं (iii) न (iv) सर्वाः
13. ‘जीमूतवाहनः दानवीरः राजा आसीत्’ – वाक्ये विशेष्यपदं अस्ति –
    (i) जीमूतवाहनः (ii) दानवीरः (iii) राजा (iv) सर्वाः
14. ‘हितैषिभिः मन्त्रिभिः’ – वाक्ये विशेष्यपदं अस्ति –
    (i) हितैषिभिः (ii) मन्त्रिभिः (iii) सर्वाः (iv) कोऽपि नास्ति
15. ‘अहम् दीर्घां कथाम् पठामि’ – वाक्ये विशेष्यपदं अस्ति –
    (i) अहम् (ii) कथाम् (iii) दीर्घाम् (iv) पठामि

इकाई – 1 : आदर्श उत्तरम्

1. हसन् — शतृ
2. पठित्वा — क्त्वा
3. विहाय — ल्यप्
4. पातुम् — तुमुन्
5. वाला — टाप्
6. गतवान् — क्तवतु
7. प्रियः पुत्रः आसीत् — प्रियः
8. मध्यमा अङ्गुलिः — मध्यमा
9. सीता पतिव्रता पत्नी आसीत् — पतिव्रता
10. चक्षुषि भास्करे तटी — चक्षुषि
11. भतीमाननीयां शोभाम् — भतीमाननीयां
12. रूपं प्रसिद्धं न — रूपं
13. जीमूतवाहनः दानवीरः राजा आसीत् — जीमूतवाहनः
14. हितैषिभिः मन्त्रिभिः — मन्त्रिभिः

 इकाई – 2

रिक्तस्थानानि पूरयत्

(1) ‘धेनुः’ इत्यस्य पर्याय पदम् — ( वृषभः / गावः )
(2) ‘रात्रिः’ इत्यस्य पर्याय पदम् — ( नृपः / निशा )
(3) ‘विमुच्य’ इत्यस्य पर्याय पदम् — ( परित्याज्य / अपरिहार्य )
(4) ‘इन्द्रः’ इत्यस्य पर्याय पदम् — ( शक्रः / नगेन्द्रः )
(5) ‘शरीरः’ इत्यस्य पर्याय पदम् — ( वक्रं / गात्रम् )
(6) ‘भानुः’ इत्यस्य पर्याय पदम् — ( शशिः / सूर्यः )
(7) ‘वनम्’ इत्यस्य पर्याय पदम् — ( काननम् / गहनम् )
(8) ‘विजयः’ इत्यस्य विलोम पदम् — ( अजयः / पराजयः )
(9) ‘उपकारः’ इत्यस्य विलोम पदम् — ( अपकारः / उत्थानः )
(10) ‘अन्धकारः’ इत्यस्य विलोम पदम् — ( प्रकाशः / तमः )
(11) ‘आचार्यः’ कं अनुशास्ति? — ( प्रभाकरम् / अन्तेवासिनम् )
(12) ‘स्वजनः’ कुत्र प्रहरति? — ( हृदये / अरिः )
(13) ‘लौहतुला’ पाठः अस्ति — ( पञ्चरात्रम् / तन्त्रग्रन्थः )
(14) ‘वणिक्पुत्रस्य’ नाम किम्? — ( जीर्णधनः / शीर्णधनः )
(15) कः प्रियः अपि व्याज्यः? — ( सज्जनः / दुष्टः )

आदर्श उत्तरम् –

• गावः
  (2) निशा
  (3) परित्याज्य
  (4) शक्रः
  (5) गात्रम्
  (6) सूर्यः
  (7) काननम्
  (8) पराजयः
  (9) अपकारः
  (10) प्रकाशः
  (11) अन्तेवासिनम्
  (12) हृदये
  (13) पञ्चरात्रम्
  (14) जीर्णधनः
  (15) दुष्टः

इकाई – 3

शब्दरूपाणि / उपसर्ग / संज्ञा पदस्य युग्मीकरणं कुरुत

क्रम	शब्द/वाक्यांश	यथायोग्य युग्म या अर्थ
(1)	रामस्य	षष्ठी एकवचनम्
(2)	फलानाम्	षष्ठी बहुवचनम्
(3)	लतायैः	तृतीया एकवचनम्
(4)	कवौ	द्वितीया द्विवचनम् (कविः शब्द से)
(5)	भानुना	तृतीया एकवचनम्
(6)	सुपुत्रम्	द्वितीया एकवचनम्
(7)	अनुगच्छन्	उपसर्ग – अनु
(8)	नदीः	द्वितीया बहुवचनम्
(9)	उपकरोति	उपसर्ग – उप
(10)	प्रत्यागच्छति	उपसर्ग – प्रति
(11)	शत्रुवदादेशः	संज्ञा – आदेशः
(12)	अलोडन्यात	उपधा
(13)	सुप्तिङन्ते	पदम्
(14)	वाक् + ईशः	संहिता
(15)	य, व, र, ल	सम्प्रसारणम्

आदर्श उत्तरम् –

(1) रामस्य — षष्ठी एकवचनम्
(2) फलानाम् — षष्ठी बहुवचनम्
(3) लतायैः — तृतीया एकवचनम्
(4) कवौ — द्विवचनम्
(5) भानुना — तृतीया एकवचनम्
(6) सुपुत्रम् — द्वितीया एकवचनम्
(7) अनुगच्छन् — उपसर्ग: अनु
(8) नदीः — द्वितीया बहुवचनम्
(9) उपकरोति — उपसर्ग: उप
(10) प्रत्यागच्छति — उपसर्ग: प्रति
(11) शत्रुवदादेशः — आदेशः
(12) अलोडन्यात — उपधा
(13) सुप्तिङन्ते — पदम्
(14) वाक् + ईशः — संहिता
(15) य, व, र, ल — सम्प्रसारणम्

इकाई – 4

धातु रूपाणि / संधिः – एकवाक्येन उत्तरत

1. ‘पठ्’ धातोः लृट् लकार उत्तमपुरुष एकवचनस्य रूपं किम् अस्ति?
2. ‘बद्’ धातोः लोट् लकार मध्यमपुरुष बहुवचनस्य रूपं किम् अस्ति?
3. ‘गम्’ धातोः लङ् लकार प्रथमपुरुष एकवचनस्य रूपं किम् अस्ति?
4. ‘हस्’ धातोः लट् लकार उत्तमपुरुष द्विवचनस्य रूपं किम् अस्ति?
5. ‘अस्’ धातोः विधिलिङ् लकार मध्यमपुरुष एकवचनस्य रूपं किम् अस्ति?
6. ‘रामः धावति’ इत्यस्मिन् वाक्ये कः धातुः अस्ति?
7. ‘गच्छति’ क्रियापदे कः धातुः अस्ति?
8. ‘अहमपि आपणं गच्छामि’ इत्यस्मिन् वाक्ये अव्यय पदं किम्?
9. ‘विद्या माता इव आसीत्’ इत्यस्मिन् वाक्ये अव्यय पदं किम्?
10. ‘बालकः अधुना पठति’ इत्यस्मिन् वाक्ये अव्यय पदं किम्?
11. ‘धनं विना जीवनं वृथा भवति’ इत्यस्मिन् वाक्ये अव्यय पदं किम्?
12. ‘अथ रामायणकथा आरभ्यते’ इत्यस्मिन् वाक्ये अव्यय पदं किम्?
13. द्वे अव्यय पदे लिखत।
14. ‘कोलाहलं मा कर्कु’ इत्यस्मिन् वाक्ये अव्यय पदं किम्?
15. ‘गजः शनैः शनैः चलति’ इत्यस्मिन् वाक्ये अव्यय पदं किम्?

✅ आदर्श उत्तरम्

1. बदिष्यामि
2. बदत
3. अगच्छत्
4. हसावः
5. अवः
6. धाव — धातुः
7. गम् — धातुः
8. अपि — अव्यय पदम्
9. इव — अव्यय पदम्
10. अधुना — अव्यय पदम्
11. विना — अव्यय पदम्
12. अथ — अव्यय पदम्
13. सहसा, यद्यपि — द्वे अव्यय पदे
14. मा — अव्यय पदम्
15. शनैः शनैः — अव्यय पदम्

इकाई – 5

शुद्ध वाक्यों के सामने ‘आम’ तथा अशुद्ध वाक्यों के सामने ‘न’ लिखिए:

1. “नास्ति” इत्यस्मिन् पदे व्यञ्जन सन्धिः अस्ति।
2. दीर्घ सन्धि उदाहरणं “मनोहरः” अस्ति।
3. “सुरेशः” यण् सन्धेः उदाहरणं अस्ति।
4. “सदैव” वृद्धि सन्धेः उदाहरणं वर्तते।
5. “तत् + लीनः” = “तोल्लीनः” अस्ति।
6. “महा + औषधिः” = “महौषधिः” अस्ति।
7. “मनः + हरः” — विसर्ग सन्धि अस्ति।
8. “अन्य पद प्रधानः” हुव्रीहि समासः अस्ति।
9. “राज्ञः पुरुषः” इति पदे षष्ठी तत्पुरुष समासः अस्ति।
10. “शक्तिम् अनतिक्रम्य” — अव्ययीभाव समासः अस्ति।
11. “पीतं अम्बरं यस्य सः” = “पीतोम्बरः” अस्ति।
12. “पाणि च पादौ च” — एषः समाहार समासः “पाणिपादम्” अस्ति।
13. समासाः षड्विधाः भवन्ति।
14. “धनश्यामः” इति पदे कर्मधारय समासः वर्तते।
15. “सुभद्रम्” इत्यस्मिन् पदे अव्ययीभाव समासः वर्तते।

✅ आदर्श उत्तरम् :

1. न
2. न
3. आम्
4. आम्
5. न
6. आम्
7. आम्
8. आम्
9. न
10. आम्
11. न
12. आम्
13. आम्
14. आम्
15. आम्

इकाई – 6 से 11

अधोलिखित प्रश्नों के संस्कृत में उत्तर लिखिए:

1. कवि: कां सम्बोधयति?
2. स्वर्णकाकः काम् अखादत्।
3. जीमूतवाहनः कस्य पुत्रः आसीत्?
4. के मधु संग्रह? व्याघ्राः अभवन न।
5. पुरुषः सिकताभिः किं करोति?
6. वित्ततः क्षीणः कीदृशः भवति?
7. कीदृशी वीणी निनादयितुम् प्रार्थयति?
8. प्रकृतिः केषाम् संरक्षणाय यतते?
9. मार्गभ्रान्तः सन्ध्यां कुत्र उपयति?
10. बालः कदा क्रीडितुम् अगच्छत्?
11. जीमूतवाहनः कीदृशः आसीत्?
12. सज्जनानाम् मैत्री कीदृशी भवति?
13. लोकरक्षा कथं सम्भवति?
14. अनधीतः तपोदत्तः कैः गर्हितोऽभवत्?
15. प्रकृतेः प्रमुख तत्वानि कानि सन्ति?

आदर्श उत्तरम्:

1. कविः बाणी सम्बोधयति।
2. स्वर्णकाकः ताण्डूलान् अखादत्।
3. जीमूतवाहनः जीमूतकेतुः पुत्रः आसीत्।
4. मधुकराः मधु संग्रहं कुर्वन्ति, व्याघ्राः अभवन।
5. पुरुषः सिकताभिः सेतुनिर्माणं करोति।
6. वित्ततः क्षीणः अक्षीणः भवति।
7. नवीनी वीणां निनादयितुम् प्रार्थयति।
8. प्रकृतिः प्राणीनां संरक्षणाय यतते।
9. मार्गभ्रान्तः सन्ध्यां गृहम् उपयति।
10. बालः पाठशाला गमनवेलायां क्रीडितुम् अगच्छत्।
11. जीमूतवाहनः महान् दानवीरः सर्वभूतानुकम्पी आसीत्।
12. सज्जनानां मैत्री पुरा लघ्वी, पश्चात् च वृद्धिमती भवति।
13. प्रकृतिरक्ष्यैव लोकरक्षा संभवति।
14. अनधीतः तपोदत्तः कुटुम्बैः, मित्रैः, जाति-जनैः च गर्हितोऽभवत्।
15. पृथिवी, जलं, तेजः, वायुः, आकाशः प्रमुख तत्वानि सन्ति।

इकाई – 12

प्रश्नः

1. वर्ण परिचया देय: इकाई कः अस्ति?
2. माहेश्वर सूत्र कति सन्ति?
3. कादयोभावसानः कति वर्णाः आगच्छन्ति?
4. स्वरः कतिधा भवन्ति?
5. ‘क’ वर्गस्य उच्चारण स्थानं किम्?
6. दीर्घ स्वरः कति भवन्ति?
7. वर्णः कतिधः भवन्ति?
8. नासिका वर्णः कति सन्ति?
9. ‘पं’ वर्णस्य उच्चारण स्थानं किम्?
10. ‘गज:’ इति शब्दस्य वर्ण विच्छेदं कुरु।
11. श् + ओ + भ् + अ +न् + अ +म् वर्णं संयोजनं कुरु।
12. श, स, ष, ह कीदृशः वर्णाः सन्ति?
13. क + व संयुक्ते व्यञ्जने किम् भवति?
14. तालु वर्गे कति वर्णाः आगच्छन्ति?
15. भाषायाः लघुत्तम वर्णः कः?

आदर्श उत्तरम्:

1. इकाई कः अस्ति?
   • चतुर्दशः (14)
2. माहेश्वर सूत्र कति सन्ति?
   • पञ्चविंशतिः (25)
3. कादयोभावसानः कति वर्णाः आगच्छन्ति?
   • त्रयः स्वरः (3)
4. स्वरः कतिधा भवन्ति?
   • दीर्घ (लंबे) स्वरः
5. ‘क’ वर्गस्य उच्चारण स्थानं किम्?
   • कण्ठः (गले के पास)
6. दीर्घ स्वरः कति भवन्ति?
   • चत्वारः (4)
7. वर्णः कतिधः भवन्ति?
   • द्वौ भेदाः (स्वरः एवं व्यञ्जन)
8. नासिका वर्णः कति सन्ति?
   • पञ्च (5)
9. ‘पं’ वर्णस्य उच्चारण स्थानं किम्?
   • ओष्ठः (होंठ)
10. ‘गज:’ इति शब्दस्य वर्ण विच्छेदं कुरु।
    • ग + ज +ः
11. श् + ओ + भ् + अ +न् + अ +म् वर्णं संयोजनं कुरु।
    • शोभनम्
12. श, स, ष, ह कीदृशः वर्णाः सन्ति?
    • ऊतम वर्णाः (स्निग्ध स्वर वाले)
13. क + व संयुक्ते व्यञ्जने किम् भवति?
    • क्ष
14. तालु वर्गे कति वर्णाः आगच्छन्ति?
    • पश्च (पश्चात अर्थात 5)
15. भाषायाः लघुत्तम वर्णः कः?
    • वणी (स्वर)

इकाई – 13

अधोलिखितानि कथनानि कः कं प्रति कथयति?

क्रमांक	कः कथयति	कं प्रति	कथन
1	स्वर्णकाकः	बालिका	प्रातरशः क्रियताम्।
2	काकः	बालिका	अहं तुभ्यम् ताण्डूल मूल्यं दास्याभि।
3	उमाः	मातुलः	धन्यवाद भातुलः याम्याधुना।
4	मल्लिका	देवेशः	पुत्रिका न अहं पापकर्म करोभि।
5	चन्दनः	देवेशः	मूल्यं क दुग्धं विक्रीयैव दातुम् शक्यते।
6	तपोदत्तः	आत्मानम्	हा। विधे किमिदं मया कृतम्।
7	पुरुषः	तपोदत्तम्	भो तपस्विन। कथम् माम् उपरुणत्तस्।
8	तपोदत्तः	पुरुष	सिकताः जल प्रवाहे स्थास्यन्ति किम्?
9	मल्लिका	चन्दने	स्वामिन्! प्रत्यागत। अहं आस्वादद्य प्रसादम्।
10	काकः	बालिका	ताण्डूलान् मा भक्षय।

इकाई – 14

निर्देशः

रेखांकितानि पदानि आधृत्य प्रश्न निर्माणम् कुरुत।

वाक्याः

1. सूर्योदयात् पूर्वमेव बालिका तत्रोपस्थिता।
2. लुब्धा वृद्धा स्वर्णकाकस्य रहस्यं ज्ञातवती।
3. मल्लिका सखीभिः सह धर्मयात्रायै गच्छति स्म।
4. भोदकानि पूजानिमित्तानि रचितानि आसन्।
5. अयं तव सदा पूज्यः।
6. धनदृष्ट्या कोऽपि दरिद्रः न तिष्ठतः।
7. खलानां मैत्री आरम्भ गुर्वी भवति।
8. चटकः स्वकर्मण व्यग्रः आसीत्।
9. तपोदत्तः तपश्चर्यया विद्यामाप्तुम् प्रवृत्तोऽस्ति।
10. गुरुगृहं गत्वैव विद्याभ्यासः करणीयः।

आदर्श उत्तरम् (प्रश्न निर्माण के लिए):

1. कस्मात् सूर्योदयात् पूर्वमेव बालिका तत्रोपस्थिता?
2. कस्य रहस्यं लुब्धा वृद्धा ज्ञातवती?
3. काभिः सह मल्लिका धर्मयात्रायै गच्छति स्म?
4. काानि पूजानिमित्तानि भोदकानि रचितानि आसन्?
5. कः सदा पूज्यः अस्ति?
6. धनदृष्ट्या कोऽपि दरिद्रः तिष्ठति वा?
7. खलानां मैत्री कथं आरम्भ होती?
8. कः स्वकर्मण व्यग्रः आसीत्?
9. तपोदत्तः किं करणीयं मन्यते?
10. कुत्र विद्याभ्यासः करणीयः?

इकाई – 15

अशुद्ध कारक संशोधनम् कुरुत –

1. राम: पुस्तकं पठसि।
2. ‘पास्यति’ इत्यस्मिन पदे लट्लकारः अस्ति।
3. ‘गच्छन्ति’ इत्यस्मिन पदे एकवचनम् अस्ति।
4. रामेण पुस्तकं पठन्ति।
5. सरस्वती नमः।
6. वृक्षं पत्राणि पतन्ति।
7. पिता पुत्रस्य सह गच्छति।
8. बालक: कन्दुकं क्रीडति।
9. छात्राः विद्यालयस्य आगच्छन्ति।
10. ते पुस्तकम् पठसि।

आदर्श उत्तरम् –

1. रामः पुस्तकं पठति।
2. ‘पास्यति’ इत्यस्मिन पदे लृट्लकारः अस्ति।
3. ‘गच्छन्ति’ इत्यस्मिन पदे बहुवचनम् अस्ति।
4. रामाः पुस्तकं पठन्ति।
5. सरस्वतये नमः।
6. वृक्षात् पत्राणि पतन्ति।
7. पिता पुत्रेण सह गच्छति।
8. बालकः कन्दुकेन क्रीडति।
9. छात्राः विद्यालयात् आगच्छन्ति।
10. ते पुस्तकानि पठन्ति।

इकाई-16
अधोलिखितं गयाशं पहिल्या प्रश्नानां उत्तराणि संस्कृत भाषायी लिखत्न
(1.) पूरा कस्मिंश्चिद ग्राम एका निर्धना वृद्ध स्त्री व्यवस्त। तस्था! च एका दुहिता विनमा मनोहरा चासीत । स्वका माता स्थाल्यो तबहुलान निक्षिप्य पुतीम आदिशतः सूमीतापे तण्डुलाम रखमेभ्यो रक्ष। किंठिचत काला दनन्तरम् एको विचितः काक: समुद्रीय तस्था! समीपम् अगच्छतन नैतादृशः स्वर्णपक्षा रजतचम्चु स्वर्णकावस्तथा पूर्व दुष्यन तं तब्बूलान् खादन्तं हसन्तन्च विलोक बालिका रोहितुमारब्धान
प्रश्ना। ग्रामे का न्यवसत? (२) दुहिता की दुश, आसीत र
(३.) माता ‘पुती किम आदिशत-2
आदर्श उत्तर- (1) ग्रामे एका निर्धना वृद्धा स्त्री न्यवसत् ।
(२) दुहिता विनम्रा
(3) माता स्थाल्यां
जे मनोहरान आसीट। तण्डुलान्
निक्षिप्यं पुत्रीम् आदिशत् ।

इकाई-17
अधोलिखितेषु पद्यशस्य प्रश्नानाम उत्तराणि संस्कृत भाषायां लिखत न

1. व्रतं यत्नेन संरभेद, विलमेति च याति च अक्षीणो। क्तिः क्षीणो, वृलस्तु हतो छतः ना

प्रश्ना:-

1. किं यत्नेन संरक्षेद?
2. कस्मात् क्षीण: मानव: छता?
3. व्रतं यत्नेन संरक्षेद।
4. वृलः क्षीण: मानवः हतान्।
5. वित्तमति च यातिचन।
6. प्रिय वाक्य प्रदानेन, सर्वे तुष्यन्ति मानवाः तस्मात् तदैव हि वक्तव्यं, वचने च दरिद्रता।

प्रश्ना:-

1. किं वक्तव्यम्?
2. जन्तवः केन तुष्यन्ति?
3. ‘तस्मात्’ इति पदे किं वचनम्?

आदर्श उत्तरम् –

1. प्रियं वक्तव्यम्।
2. प्रिय वाक्य प्रदानेन जन्तवः तुष्यन्ति।
3. पंचमी विभक्ति एकवचनम्।

गुणा गुणतेष्ठ गुणा भवन्ति
ते निर्गुण प्राप्य भवन्ति दोषा: न आस्वाद्यतोया: प्रवर्धन्त नद्यः
समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेशा: न
प्रवहन्ति

प्रश्ना:-

1. आखाद्यतोया: जलं कुत्र?
2. जलं भवन्त्यपेया कुत्र भवति?
3. गुणज्ञेषु ति पद कः धातु वचनम्?

आदर्श उत्तरम्-

1. आस्वाद्यतायाः जलं नद्यांः प्रवहन्ति।
2. समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेयान्।
3. सप्तमी विभक्तिः बहुवचनम्।

पिवन्ति नयः स्वयमेव नाम्भः
स्वयं न खादन्ति फलानि वृक्षा:
नादन्ति सस्यं खलु वारिवाहाः
परोपकाराय सतां विभूतयः नां

प्रश्ना:-

1. कः स्वयमेव जलं न पिवन्ति?
2. किम् स्वयं न खादन्ति?
3. के परोपकाराय कार्यं कुर्वन्ति?

आदर्श उत्तरम् –

1. नटाः स्वयमेव जलं न पिवन्ति।
2. वृक्षाः फलानि स्वयं न खादन्ति।
3. सतां विभूतयः परोपकाराय कार्यं कुर्वन्ति।

इकाई-18 

अधोलिखितेषु नाट्यांशम् अधिकृत्य प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृत भाषायां लिखत –

•  मल्लिका – भोः! आप प्रजनं न भविष्यति। अहं स्वसखीभिः सह श्वः प्रातः काशी विश्वनाथ मन्दिरे गमिष्यामि, तत् गङ्गा स्नाने धर्मभागञ्च वयं करिष्यामः।
  चन्दनः – सरिवभिः सह। न मया सह।
  मल्लिका – आम्! चम्पा, गौरी, माया, मोहिनी कपिलक्ष्यि। सर्वी! स्खना अतः मया सह तवागमनस्य औचित्यं नास्ति। वयं सप्ताहान्ते गमिष्यामः। तावत् गृह-व्यवस्थां होनो! दुग्धदोहन व्यवस्थां च परिपालयामः।

प्रश्नाः-

1. मल्लिका पूजार्थ सखीभिः सह कुत्र गच्छति स्म?
2. किम् दुग्धदोहनं परिपालयाम?
3. किम् कदा प्रत्यागमिष्यामः?

आदर्श उत्तराः-

1. विश्वनाथ मन्दिरे सखीभिः सह गच्छतिस्म।
2. दुग्धदोहनं परिपालयाम।
3. वयं सप्ताहान्ते प्रत्यागमिष्याम।
4. भ्रान्तः कश्चन बालः पाठशालागमन वेलायां क्रीडितुम् अगच्छत, किन्तु तेन सह के लिभिः काले क्षेतु तदा कोऽपि न वयस्येष्ठ उपलभ्यमान आसीत। यतः ते सर्वेऽपि पूर्वदिन पाठान् स्मृत्वा विद्यालयं गमनाय त्वरमाणा: अभवन्। तन्द्रालु बालः, लज्जया तेषां दृष्टिपथं मीन परिहरन् एकाकी किर्माणि उद्यानं प्राविशत।

प्रश्नाः-

1. कः तन्द्रालु भवति?
2. बालः कदा क्रीडितुम् अगच्छत?
3. बालस्य मित्रगणः किमर्थं त्वरमाणा: अभवन्?

आदर्श उत्तरम्-

1. बालः तन्द्रालु भवति।
2. बालः पाठशाला गमन वेलायां क्रीडितुम् अगच्छत।
3. बालस्य मित्राणि पूर्वदिन पाठान् स्वच्छत्वा विद्यालयं गमनाय त्वरमाणा: अभवन्।

इकाई-19
पाठगत रिक्त स्थानानि पूरयत –

1. वृलं यत्नेन संरक्षेत।
2. तपोदत्तः तपश्चर्यया विद्यामाप्तुम् प्रवृत्तः।
3. कुम्भकारः घट बनयति।
4. मृदु गाय गीति गानं करोति।
5. मल्लिका पूजार्थम् विश्वनाथ मन्दिरे गच्छति।
6. एका निर्धना स्त्री ग्रामे व्यवसति।
7. तस्य उद्याने कल्पतरु वृक्षः अस्ति।
8. प्रिय वाक्य प्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति।
9. हिमवान् नाम सर्वरत्नभूमिः अस्ति।
10. गुणाः गुणतेष्ठ गुणाः भवन्ति।

आदर्श उत्तरम् –

1. यत्नेन संरक्षेत।
2. तपश्चर्यया।
3. घट।
4. ललित।
5. विश्वनाथ मन्दिरे।
6. वृक्ष।
7. कल्पतरु वृक्ष।
8. प्रदानेन।
9. सर्वरत्नभूमिः।
10. गुणाः।

भो नरोत्तमः जागे हैं जागे, यत् कोऽस्ति भवान्। परन्तु भवद्भिः उन्मीलितं मे नयनयुगलम्। तपोमण विभागान्तुं जगत् मार्गः। अहम् अपि सिक्ता भिरेव सेतु निर्माण प्रयासं करोमि। तदिदानीं विद्याध्ययनाय गुरुकुलं गच्छामि।

प्रश्नाः

1. अन्ते तपोदत्तः विद्याग्रहणाय कुत्र गतः?
2. तपोमणेन विद्यां प्राप्तु तस्य प्रयासः कीदृशः?
3. ‘ग्रहणास’ इति पदे कः विभक्तिः?
4. तपोदत्तः बाल्ये पितृचरणैः क्लेशयमानोऽपि विद्यां न अधीतवान्। तस्मात् सर्वे कुम्भिभिः मित्रः जातिजनेश्च गर्हितोऽभवम्। ऊर्ध्वं निःश्वस्य ह, विधे! किम् इदं मया कृतम्? या दुशी दुर्बुद्धिः आसीत तदा। एतदपि न चिन्तितं यत्नं भवतु किम् एतेन। दिवसे मार्गभ्रान्तः सन्ध्या यावद् यदि गृहमुपैति तीय वरमा नाऽसौ भ्रान्तो मन्येत। अतोऽहम् इदानीं तपश्चर्यया विद्याम् अवाप्तुं प्रवृत्तः स्मि।

प्रश्नाः (अतिरिक्त)

1. कः क्लेशयमानोऽपि विद्यां न अधीतवान्?
2. कः मार्गभ्रान्तः न मन्यते?
3. ‘कुम्भिभिः’ इति पदे कः विभक्तिः वर्तते?

आदर्श उत्तरम्

1. अन्ते तपोदत्तः विद्याग्रहणाय गुरुकुले एव गतः।
2. तपोदत्तस्य विद्यां प्राप्तु प्रयासः सिक्ताभिरेव सेतु निर्माणीवत् अस्ति।
3. ‘ग्रहणास’ पदे चतुर्थी विभक्तिः एकवचनम् अस्ति।
4. तपोदत्तः बाल्ये पितृचरणैः क्लेशयमानोऽपि विद्यां न अधीतवान्।
5. दिवसे मार्गभ्रान्तः सन्ध्या यावद् यदि गृहमुपैति नासौ भ्रान्तो मन्यते।
6. ‘कुम्भिभिः’ पदे तृतीया विभक्तिः वर्तते।

इकाई – 20
स्व-पाठ पुस्तकस्य सूक्ति भौतिकम् पाठात् सुभाषितदयं श्लोक लेखन करनीया

इकाई – 21
अधोलिखितेषु आधारिकृत्य एकं पत्रलेखनं कुरुतः –

1. रुग्णतायाः कारणात् अवकाश प्रार्थनायाः प्रधानाचार्यं प्रति पत्रम्।
2. मित्रं प्रति स्वाध्ययनस्य पत्रम्।
3. स्वभगिन्याः विवाहे आमन्त्रणं स्वमित्रं प्रति पत्रम्।
4. पुस्तकानि प्रेषयितुं प्रकाशकं प्रति पत्रम्।
5. पितरौ प्रति परीक्षाया: परिणामसूचक पत्रम्।

इकाई-22

प्रश्नः अधोलिखितं अपठित गद्यांशं सम्यक् पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत –

(1) महाकवि कालिदासः न केवलं संस्कृत साहित्ये अर्पितः विश्वसाहित्यस्य श्रेष्ठाकविः अस्ति। जर्मनी देशवासिनः तु तं ‘शेक्सपीयर’ इति कथयन्ति। एषः महान् कविः नाटककारः च आसीत्। कालिदासः रचनाः अनेका: सन्ति। सौन्दर्यवर्णने प्रतिभायोः च महाकवि कालिदसः अपि अप्रतिमः कर्ता। भारतीय महाकविषु स ‘कविकुलगुरुः’ इति नाम्ना प्रसिद्धः अस्ति।

प्रश्नाः-

1. कालिदासः श्रेष्ठः कविः अस्ति?
2. कालिदासस्य कति रचनाः सन्ति?
3. जर्मनीवासिनः कालिदासं किं कथयन्ति?
4. ‘वर्तते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?

आदर्श उत्तरम् –

1. कालिदासः श्रेष्ठः कविः अस्ति।
2. कालिदासस्य अनेकाः रचनाः सन्ति।
3. जर्मनीवासिनः तं ‘शेक्सपीयर’ इति कथयन्ति।
4. ‘वर्तते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं महाकवि कालिदासः अस्ति।

(2) डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम महोदयस्य जन्म तमिलनाडु प्रदेशस्य रामेश्वर नाम्नि नगरे अभवत्। अस्य पितुः नाम जैनुलाब्दीनः आसीत्, मातुः च नाम श्रीमती आशियम्मा आसीत्। बाल्यकाले डॉ. कलामस्य प्रारम्भिकी शिक्षा रामेश्वरनगर एव अभवत्। जीवनादेव विज्ञानविषयस्य अध्ययनाय विशेषरुचिः आसीत्। अस्य महोदयस्य त्रिशूल-क्रमोस-पृथ्वी-नाग-आकाश-अग्नि इत्यादीनां प्रक्षेपास्त्राणां निर्माणे महती भूमिका आसीत्, यस्मात् कारणात् भारतदेशः विज्ञानसम्पन्न राष्ट्रं अजायत।

प्रश्नाः-

1. डॉ. अब्दुल कलामस्य पितुः नाम किम् आसीत्?
2. डॉ. कलाम महोदयस्य जन्मकुत्र अभवत्?
3. विज्ञानसम्पन्न राष्ट्रं कः अजायत?
4. डॉ. कलाम महोदयस्य जन्मकः परिवार आसीत्?

आदर्श उत्तरम् –

1. डॉ. कलाम महोदयस्य पितुः नाम जैनुलाब्दीनः आसीत्।
2. तमिलनाडु प्रदेशस्य रामेश्वर नगरे जन्म अभवत्।
3. भारतदेशः विज्ञानसम्पन्न राष्ट्रं अजायत।
4. डॉ. कलाम महोदयस्य जन्म मुस्लिम परिवारे अभवत्।

3) आदि गुरोः शङ्कराचार्यस्य जन्मस्थान करूण प्रान्त ‘कालड़ी’ नामक गंगे आश्रम तस्य पितुः नाग शिवगुरुः मातुः च नाम आर्याम्बा आसीत्। तस्य पिता तस्य जन्मजः पूर्वमेव मृतः। तस्य माता स्व पुत्रस्य पालन पोषण अकरोत्। जन्मना एव सः प्रतिभा सम्पन्नः आसीत्। अतः स स्व कुलोचिताः समस्ता, विद्या सपदि एवं अधीतवान्।

प्रश्नाः-
(1) आदि गुरोः शङ्कराचार्यस्य जन्मस्थानं किम् वर्तते?
(2) शङ्कराचार्यस्य पितुः नाम किम् आसीत्?
(3) माता कस्य पालन पोषणम् अकरोत्?
(4) ‘कालड़ी’ नामक ग्राम करिमन प्रान्ते आसीत्?

आदर्श उत्तरम् –
(1) आदि गुरोः शङ्कराचार्यस्य जन्मकालड़ी नामक ग्राम अभवत्।
(2) शङ्कराचार्यस्य पितुः नाम शिवगुरुः आसीत्।
(3) माता पुत्रस्य पालन पोषणम् अकरोत्।
(4) कालड़ी नामक ग्राम केरल प्रान्ते आसीत्।

(4) महर्षिः एकं सन्देशं दत्त्वा पुनः शिष्यं तत्र प्रेषितवान्। शिष्यः तत्र गत्वा अकथत् – “अस्माकं स्वामी कथयति यत् भवतः अमृतवर्षया बहुशक्ति नष्टा। पुनः अमृतवर्षायै शक्तिं प्राप्तुम शतानि मधुराणि रसयुक्तानि फलानि स्वीकरोतु।”

एतत् भुला स यात्री लज्जितः भूत्वा धिक्कार्या च महर्षे समीपं आगत्य पादयोः पीत्वा अकथत् – “क्षमस्व महर्षे! क्षमस्व। अहम अपराधी अस्मि। भवान् देव। क्षमस्व।” इदं सर्वं दृष्ट्वा शिष्याः चकिता आसन्।

प्रश्नाः-

1. कः लज्जितः अभवत्?
2. के चकिता आसन्?
3. महर्षिः किं दत्त्वा पुनः शिष्यं तत्र प्रेषितवान्?
4. शिष्यः तत्र गत्वा किं अकथत्?

आदर्श उत्तरम् –

1. स यात्री लज्जितः अभवत्।
2. इदं सर्वं दृष्ट्वा शिष्याः चकिता आसन्।
3. महर्षिः एकं सन्देशं दत्त्वा पुनः शिष्यं तत् प्रेषितवान्।
4. शिष्यः तत्र गत्वा अकथत् – “अस्माकं स्वामी कथयति यत् भवतः अमृतवर्षया बहुशक्ति नष्टा।”

इकाई-23
अधोलिखितं एकं विषय आधारिकृत्य निबंध लेखनं कुरुत:

1. संस्कृत भाषायाः महत्त्वम्
2. पर्यावरणम्
3. महाकवि कालिदासः
4. अस्माकं देशः
5. परोपकारः