MP Board 11th Physical Constant Units Conversion Dimensions and SI Derivatives :
Greek Alphabet
| नाम | Capital Letter | Small Letter | नाम | Capital Letter | Small Letter |
|---|---|---|---|---|---|
| एल्फा | न्यू | ||||
| बीटा | जाई | ||||
| गामा | ओमीक्रॉन | ||||
| डेल्टा | पाई | ||||
| एप्सिलॉन | रहो | ||||
| जीटा | सिग्मा | ||||
| ईटा | टॉअ | ||||
| थीटा | अपसिलॉन | ||||
| आयोटा | फाइ | ||||
| कप्पा | काइ | ||||
| लैम्डा | साइ | ||||
| म्यू | ओमेगा |
सामान्य SI पूर्वलग्न तथा अपवर्तों और अपवर्तकों के प्रतीक
| अपवर्त्य | अपवर्तक | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| गुणक | पूर्वलग्न | प्रतीक | गुणक | पूर्वलग्न | प्रतीक |
| एक्जा | एटो | ||||
| पेटा | फैम्टो | ||||
| टेरा | पीको | ||||
| गीगा | नैनो | ||||
| मेगा | माइक्रो | ||||
| किलो | मिली | ||||
| हेक्टो | सेंटी | ||||
| डेका | डेसि | ||||
कुछ महत्त्वपूर्ण नियतांक
| नाम | प्रतीक | मान |
|---|---|---|
| निर्वात में प्रकाश की चाल | ||
| इलेक्ट्रॉन का आवेश | ||
| गुरुत्वीय नियतांक | ||
| प्लांक नियतांक | ||
| बोल्ट्जमान नियतांक | ||
| आवोगाद्रो संख्या | ||
| सार्वत्रिक गैस नियतांक | ||
| इलेक्ट्रॉन का द्रव्यमान | ||
| न्यूट्रॉन का द्रव्यमान | ||
| प्रोटॉन का द्रव्यमान | ||
| इलेक्ट्रॉन-आवेश व द्रव्यमान अनुपात | ||
| फैराडे नियतांक | ||
| रिडबर्ग नियतांक | ||
| बोहर त्रिज्या | ||
| स्टेफॉन-बोल्ट्जमान नियतांक | ||
| वीन नियतांक | ||
| मुक्त आकाश का परावैद्युतांक | ||
| मुक्त आकाश की चुंबकशीलता |
Other Useful Constants
| नाम | प्रतीक | मान |
|---|---|---|
| ऊष्मा का यांत्रिक तुल्यांक | ||
| मानक वायुमंडलीय दाब | ||
| परम शून्य | ||
| इलेक्ट्रॉन वोल्ट | ||
| परमाण्वीय द्रव्यमान मात्रक | ||
| इलेक्ट्रॉन विराम ऊर्जा | ||
| आदर्श गैस का आयतन ( | ||
| गुरुत्वीय त्वरण (समुद्र तल, विषुवत वृत्त पर) |
रूपांतरण गुणक Conversion Factors
सरलता के लिए रूपांतरण गुणकों को समीकरण के रूप में लिखा गया है।
लंबाई![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
क्षेत्रफल![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
आयतन![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
चाल![]()
![]()
![]()
चुंबकीय क्षेत्र![]()
![]()
कोण तथा कोणीय चाल![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
द्रव्यमान![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
(slug)![]()
घनत्व![]()
बल![]()
![]()
![]()
समय![]()
![]()
![]()
दाब![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
ऊर्जा![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
शक्ति![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
ऊष्मा चालकता![]()
![]()
गणितीय चिह्न एवं प्रतीक
बराबर
सन्निकटतः बराबर
परिमाण की कोटि है
बराबर नहीं है
के सर्वसम है, इस प्रकार परिभाषित किया जाता है
अधिक है (
बहुत अधिक है)
कम है (
बहुत कम है)
अधिक है अथवा बराबर है (अथवा, कम नहीं है)
कम है अथवा बराबर है (अथवा, अधिक नहीं है)
धन अथवा ऋण
समानुपाती है
का योग
अथवा अथवा
का औसत मान
ज्यामिति
त्रिज्या का वृत्त: परिधि
; क्षेत्रफल 
त्रिज्या का गोला: क्षेत्रफल
; आयतन 
आधार तथा
शीर्षलंब का त्रिभुज: क्षेत्रफल 
पाइथागोरीय प्रमेय
- इस समकोण त्रिभुज में,

द्विघाती सूत्र
- यदि
है, तब 
त्रिकोणमितीय सर्वसमिकाएँ
द्विपद प्रमेय
चरघातांकी प्रसरण
लघुगणकीय प्रसरण
त्रिकोणमितीय प्रसरण (
रेडियनों में)
सदिशों का गुणनफल
मान लीजिए
तथा
x-, y- तथा z- दिशाओं में एकांक सदिश हैं, तो
, 
,
,
, 
कोई सदिश
जिसके x-, y- तथा z-अक्ष के अनुदिश घटक
,
तथा
हैं, उन्हें इस प्रकार लिख सकते हैं,
मान लीजिए
,
तथा
स्वेच्छ सदिश हैं, जिनके परिमाण
,
तथा
हैं, तब

(
कोई अदिश है)
मान लीजिए
तथा
के बीच के दो कोणों में लघुतर कोण
है, तब
SI मूल मात्रकों के पदों में व्यक्त कुछ SI व्युत्पन्न मात्रक
| भौतिक राशि | नाम | प्रतीक |
|---|---|---|
| क्षेत्रफल | वर्गमीटर | |
| आयतन | घनमीटर | |
| चाल, वेग | मीटर प्रति सेकंड | |
| कोणीय वेग | रेडियन प्रति सेकंड | |
| त्वरण | मीटर प्रतिवर्ग सेकंड | |
| कोणीय त्वरण | रेडियन प्रतिवर्ग सेकंड | |
| तरंग संख्या | प्रति मीटर | |
| घनत्व, द्रव्यमान घनत्व | किलोग्राम प्रति घनमीटर | |
| विद्युत् धारा घनत्व | ऐम्पियर प्रति वर्गमीटर | |
| चुंबकीय क्षेत्र की तीव्रता, चुंबकीय तीव्रता, चुंबकीय आघूर्ण घनत्व | ऐम्पियर प्रति मीटर | |
| सांद्रता (पदार्थ की मात्रा की) | मोल प्रति घनमीटर | |
| विशिष्ट आयतन | घन मीटर प्रति किलोग्राम | |
| ज्योति-तीव्रता | कैंडेला प्रति वर्गमीटर | |
| शुद्धगतिक श्यानता | वर्गमीटर प्रति सेकंड | |
| संवेग | किलोग्राम मीटर प्रति सेकंड | |
| जड़त्व आघूर्ण | किलोग्राम वर्गमीटर | |
| परिभ्रमण त्रिज्या | मीटर | |
| रेखीय/क्षेत्रीय (पृष्ठीय)/आयतन प्रसरणीयता | प्रति केल्विन | |
| प्रवाह दर | घनमीटर प्रति सेकंड |
विशेष नाम वाले SI व्युत्पन्न मात्रक
| भौतिक राशि | नाम | प्रतीक | SI मात्रक (अन्य मात्रकों के पदों में व्युत्पन्न मात्रक) | SI मूल मात्रकों के पदों में व्युत्पन्न मात्रक |
|---|---|---|---|---|
| आवृत्ति | हर्ज | |||
| बल | न्यूटन | |||
| दाब, प्रतिबल | पास्कल | |||
| कार्य, ऊर्जा, ऊष्मा की मात्रा | जूल | |||
| शक्ति, विकिरण फ्लक्स | वाट | |||
| विद्युत आवेश | कूलॉम | |||
| विद्युत विभव, विभवान्तर, विद्युतवाहक बल | वोल्ट | |||
| धारिता | फैरड | |||
| विद्युत प्रतिरोध | ओम | |||
| विद्युत चालकता | सीमेन्स | |||
| चुंबकीय अभिवाह | वेबर | |||
| चुंबकीय क्षेत्र, चुंबकीय अभिवाह घनत्व, चुंबकीय प्रेरण | टेस्ला | |||
| प्रेरकत्व | हेनरी | |||
| ज्योति फलक्स, दीप्त शक्ति | ल्यूमेन | |||
| प्रदीप्त घनत्व | लक्स | |||
| सक्रियता (रेडियो न्यूक्लाइड/रेडियोएक्टिव स्त्रोत की) | बेकेरल | |||
| अवशोषित मात्रा, अवशोषित मात्रा सूचकांक | ग्रे |
विशेष नाम वाले SI मात्रकों के पदों में व्यक्त SI व्युत्पन्न मात्रक
| भौतिक राशि | नाम | प्रतीक | SI मात्रक (अन्य मात्रकों के पदों में व्युत्पन्न मात्रक) | SI मूल मात्रकों के पदों में व्युत्पन्न मात्रक |
|---|---|---|---|---|
| चुंबकीय आघूर्ण | जूल प्रति टेस्ला | |||
| द्विध्रुव आघूर्ण | कूलॉम मीटर | |||
| गतिक श्यानता | पायसल अथवा पास्कल सेकंड अथवा न्यूटन सेकंड प्रति वर्ग मीटर | |||
| युग्म, बल आघूर्ण | न्यूटन मीटर | |||
| पृष्ठ तनाव | न्यूटन प्रति मीटर | |||
| शक्ति घनत्व, किरणीत मान, ऊष्मीय फ्लक्स घनत्व | वाट प्रति वर्ग मीटर | |||
| ऊष्मा धारिता, एन्ट्रॉपी | जूल प्रति केल्विन | |||
| विशिष्ट ऊष्मा, विशिष्ट एन्ट्रॉपी | जूल प्रति किलोग्राम केल्विन | |||
| विशिष्ट ऊर्जा, गुप्त ऊष्मा | जूल प्रति किलोग्राम | |||
| विकिरण तीव्रता | वाट प्रति स्टिरेडियन | |||
| ऊष्मीय चालकता | वाट प्रति मीटर केल्विन | |||
| ऊर्जा घनत्व | जूल प्रति घन मीटर | |||
| विद्युत क्षेत्र तीव्रता | वोल्ट प्रति मीटर | |||
| विद्युत आवेश घनत्व | कूलॉम प्रति घन मीटर | |||
| विद्युत फ्लक्स घनत्व | कूलॉम प्रति वर्ग मीटर | |||
| परावैद्युतांक | फैरड प्रति मीटर | |||
| चुंबकशीलता | हेनरी प्रति मीटर | |||
| मोलर ऊर्जा | जूल प्रति मोल | |||
| कोणीय संवेग, प्लांक नियतांक | जूल सेकंड | |||
| मोलर एन्ट्रॉपी, मोलर ऊष्मा धारिता | जूल प्रति मोल केल्विन | |||
| उद्भासन (exposure) (X-तथा | कूलॉम प्रति किलोग्राम | |||
| संपीड्यता | प्रति पास्कल | |||
| प्रत्यास्थता गुणांक | न्यूटन प्रति वर्गमीटर | |||
| दाब प्रवणता | पास्कल प्रति मीटर | |||
| पृष्ठ विभव | जूल प्रति किलोग्राम | |||
| दाब ऊर्जा | पास्कल घन मीटर | |||
| आवेग | न्यूटन सेकंड | |||
| कोणीय आवेग | न्यूटन मीटर सेकंड | |||
| विशिष्ट प्रतिरोध | ओम मीटर | |||
| पृष्ठ ऊर्जा | जूल प्रति वर्गमीटर |
भौतिक राशियों, रासायनिक तत्वों तथा न्यूक्लाइडों के प्रतीकों के उपयोग के लिए सामान्य मार्गदर्शन
भौतिक राशियों को प्रतीक रूप में सामान्यतः अंग्रेजी वर्णमाला के किसी अक्षर से निरूपित करते हैं तथा इन्हें तिरछे (अथवा ढालू) टाइप में छपवाया जाता है। तथापि जिस राशि के लिए दो अक्षरीय प्रतीक आवश्यक हों तो उन्हें दो प्रतीकों के गुणनफल के रूप में दर्शाना होता है, पर इन प्रतीकों को पृथक् दर्शाने के लिए कुछ स्थान छोड़ना आवश्यक होता है।
नामों अथवा व्यंजकों के संक्षिप्त रूपों, जैसे-potential energy के लिए p.e. का उपयोग भौतिक समीकरणों में नहीं किया जाता। पाठ्य सामग्री में इन संक्षिप्त रूपों को साधारण रोमन (सीधे) टाइप में छपवाया जाता है।
सदिश राशियों को मोटे टाइप में तथा सीधे छपवाया जाता है। तथापि कक्षा में सदिश राशियों को प्रतीक के शीर्ष पर तीर द्वारा निर्दिष्ट किया जा सकता है।
दो भौतिक राशियों के गुणनफल को उनके बीच कुछ स्थान छोड़कर लिखा जाता है। एक भौतिक राशि को दूसरी भौतिक राशि से विभाजित करना एक क्षैतिज दंड खींचकर अथवा सॉलिडस (अथवा तिरछी रेखा /) के साथ निर्दिष्ट किया जा सकता है; अथवा अंश तथा हर के प्रथम घात के व्युत्क्रम के गुणनफल के रूप में लिखा जा सकता है (इस गुणनफल में अंश तथा हर में स्पष्ट पहचान के लिए उचित स्थानों पर कोष्ठकों का उपयोग किया जाता है)।
रासायनिक तत्वों के प्रतीकों को रोमन (सीधे) टाइप में लिखा जाता है। प्रतीक के अंत में विराम चिह्न अथवा बिंदु (.) नहीं लगाया जाता।
उदाहरण के लिए, Ca, C, H, He, U, आदि।
किसी न्यूक्लाइड से जुड़े अंकों का उल्लेख उन्हें बाएं अधोलिखित (परमाणु क्रमांक) तथा बाएं उपरिलिखित (द्रव्यमान संख्या) के रूप में लिखकर किया जाता है।
उदाहरण के लिए, U-235 न्यूक्लाइड को U-235 लिखकर व्यक्त किया जाता है (यहां 235 द्रव्यमान संख्या तथा 92 परमाणु क्रमांक को व्यक्त करता है तथा U यूरेनियम का रासायनिक प्रतीक है)।
यदि आवश्यक हो, तो दाईं उपरिलिखित स्थिति का उपयोग आयनीकरण की अवस्था (आयनों के प्रकरण में) निर्दिष्ट करने के लिए किया जाता है।
उदाहरण के लिए, Ca2+, PO43−
भौतिक राशियों के विमीय सूत्र
| क्रम संख्या | भौतिक राशि | अन्य भौतिक राशियों से संबंध | विमाएँ | विमीय सूत्र |
|---|---|---|---|---|
| 1. | क्षेत्रफल | लंबाई | ||
| 2. | आयतन | लंबाई | ||
| 3. | द्रव्यमान घनत्व | द्रव्यमान/आयतन | ||
| 4. | आवृत्ति | |||
| 5. | वेग, चाल | विस्थापन/समय | ||
| 6. | त्वरण | वेग/समय | ||
| 7. | बल | द्रव्यमान | ||
| 8. | आवेग | बल | ||
| 9. | कार्य, ऊर्जा | बल | ||
| 10. | शक्ति | कार्य/समय | ||
| 11. | संवेग | द्रव्यमान | ||
| 12. | दाब, प्रतिबल | बल/क्षेत्रफल | ||
| 13. | विकृति | विमा में परिवर्तन/मूल विमा | ||
| 14. | प्रत्यास्थता गुणांक | प्रतिबल/विकृति | ||
| 15. | पृष्ठ तनाव | बल/लंबाई | ||
| 16. | पृष्ठ ऊर्जा | ऊर्जा/क्षेत्रफल | ||
| 17. | वेग प्रवणता | वेग/दूरी | ||
| 18. | दाब प्रवणता | दाब/दूरी | ||
| 19. | दाब ऊर्जा | दाब | ||
| 20. | श्यानता गुणांक | बल/(क्षेत्रफल | ||
| 21. | कोण, कोणीय विस्थापन | चाप/त्रिज्या | ||
| 22. | त्रिकोणमितीय अनुपात ( | लंबाई/लंबाई | ||
| 23. | कोणीय वेग | कोण/समय | ||
| 24. | कोणीय त्वरण | कोणीय वेग/समय | ||
| 25. | परिभ्रमण त्रिज्या | दूरी | ||
| 26. | जड़त्व आघूर्ण | द्रव्यमान | ||
| 27. | कोणीय संवेग | जड़त्व आघूर्ण | ||
| 28. | बल-आघूर्ण, बलयुग्म का आघूर्ण | बल | ||
| 29. | बल-आघूर्ण (ऐंठन) | कोणीय संवेग/समय अथवा बल | ||
| 30. | कोणीय आवृत्ति | |||
| 31. | तरंगदैर्ध्य | दूरी | ||
| 32. | हबल नियतांक | पश्च सरण चाल/दूरी | ||
| 33. | तरंग की तीव्रता | (ऊर्जा/समय)/क्षेत्रफल | ||
| 34. | विकिरण दाब | तरंग की तीव्रता/प्रकाश की चाल | ||
| 35. | ऊर्जा घनत्व | ऊर्जा/आयतन | ||
| 36. | क्रांतिक वेग | रेनॉल्ड संख्या | ||
| 37. | पलायन वेग | |||
| 38. | ऊष्मीय ऊर्जा, आंतरिक ऊर्जा | कार्य ( | ||
| 39. | गतिज ऊर्जा | |||
| 40. | स्थितिज ऊर्जा | द्रव्यमान | ||
| 41. | घूर्णी गतिज ऊर्जा | |||
| 42. | दक्षता | निर्गत कार्य अथवा ऊर्जा / निवेश कार्य अथवा ऊर्जा | ||
| 43. | कोणीय आवेग | बल आघूर्ण | ||
| 44. | गुरुत्वीय नियतांक | बल | ||
| 45. | प्लांक नियतांक | ऊर्जा/आवृत्ति | ||
| 46. | ऊष्मा धारिता, एंट्रॉपी | ऊष्मीय ऊर्जा/ताप | ||
| 47. | विशिष्ट ऊष्मा धारिता | ऊष्मीय ऊर्जा / द्रव्यमान | ||
| 48. | गुप्त ऊष्मा | ऊष्मीय ऊर्जा / द्रव्यमान | ||
| 49. | तापीय प्रसार गुणांक | विमा में परिवर्तन / मूल विमा | ||
| 50. | ऊष्मा चालकता | ऊष्मीय ऊर्जा | ||
| 51. | आयतन प्रत्यास्थता गुणांक अथवा (संपीड्यता) | आयतन | ||
| 52. | अभिकेंद्री त्वरण | |||
| 53. | स्टेफॉन नियतांक | (ऊर्जा/क्षेत्रफल | ||
| 54. | वीन नियतांक | तरंगदैर्ध्य | ||
| 55. | बोल्ट्ज़मान नियतांक | ऊर्जा/ताप | ||
| 56. | सार्वत्रिक गैस नियतांक | दाब | ||
| 57. | आवेश | विद्युत् धारा | ||
| 58. | धारा घनत्व | विद्युत् धारा/क्षेत्रफल | ||
| 59. | वोल्टता, विद्युत विभव, विद्युत् वाहक बल | कार्य/आवेश | ||
| 60. | प्रतिरोध | विभवान्तर/विद्युत् धारा | ||
| 61. | धारिता | आवेश/विभवांतर | ||
| 62. | वैद्युत प्रतिरोधकता अथवा (वैद्युत चालकता) | प्रतिरोध | ||
| 63. | वैद्युत क्षेत्र | वैद्युत बल/आवेश | ||
| 64. | वैद्युत अभिवाह | विद्युत् क्षेत्र | ||
| 65. | वैद्युत द्विध्रुव-आघूर्ण | आवेश | ||
| 66. | विद्युत् क्षेत्र तीव्रता | विभवान्तर/दूरी | ||
| 67. | चुंबकीय क्षेत्र, चुंबकीय अभिवाह घनत्व, चुंबकीय प्रेरण | बल / विद्युत् धारा | ||
| 68. | चुंबकीय अभिवाह | चुंबकीय क्षेत्र | ||
| 69. | प्रेरकत्व | चुंबकीय अभिवाह/विद्युत् धारा | ||
| 70. | चुंबकीय द्विध्रुव आघूर्ण | बल आघूर्ण/चुंबकीय क्षेत्र अथवा विद्युत् धारा | ||
| 71. | चुंबकीय क्षेत्र प्रबलता, चुंबकीय तीव्रता अथवा चुंबकीय आघूर्ण घनत्व | चुंबकीय आघूर्ण/आयतन | ||
| 72. | विद्युतशीलता (परावैद्युतांक) नियतांक (मुक्त आकाश का) | आवेश | ||
| 73. | पारगम्यता नियतांक (मुक्त आकाश का) | |||
| 74. | अपवर्तनांक | निर्वात में प्रकाश की चाल/माध्यम में प्रकाश की चाल | ||
| 75. | फैराडे नियतांक | आवोगाद्रो नियतांक | ||
| 76. | तरंग संख्या | |||
| 77. | विकिरण अभिवाह, विकिरण शक्ति | उत्सर्जित ऊर्जा/समय | ||
| 78. | विकिरण अभिवाह की ज्योति अथवा विकिरण तीव्रता | स्रोत का विकिरण अभिवाह अथवा विकिरण शक्ति / घन कोण | ||
| 79. | दीप्त शक्ति अथवा स्रोत का ज्योति फ्लक्स | उत्सर्जित ज्योति ऊर्जा/समय | ||
| 80. | ज्योति तीव्रता अथवा स्रोत की प्रदीपन क्षमता | ज्योति फ्लक्स / घन कोण | ||
| 81. | प्रदीपन की तीव्रता अथवा ज्योतिर्मयता | ज्योति तीव्रता / (दूरी) | ||
| 82. | आपेक्षिक ज्योति | दी गई तरंगदैर्ध्य के किसी स्रोत का ज्योति फ्लक्स / उसी क्षमता के स्त्रोत का चरम सुग्राहिता तरंगदैर्ध्य (555 nm) का ज्योति फ्लक्स | ||
| 83. | ज्योति दक्षता | कुल ज्योति फ्लक्स / कुल विकिरण फ्लक्स | ||
| 84. | प्रदीप्ति घनत्व अथवा प्रदीप्ति | आपतित ज्योति फ्लक्स / क्षेत्रफल | ||
| 85. | द्रव्यमान क्षति | [न्यूक्लियॉनों (नाभिक कणों) के द्रव्यमानों का योग] – (नाभिक का द्रव्यमान) | ||
| 86. | नाभिक की बंधन ऊर्जा | द्रव्यमान क्षति | ||
| 87. | क्षय-नियतांक | |||
| 88. | अनुनाद आवृत्ति | |||
| 89. | गुणता कारक अथवा कुंडली का Q-कारक | (अनुनाद आवृत्ति | ||
| 90. | लेंस की क्षमता | (फोकस दूरी) | ||
| 91. | आवर्धन | प्रतिबिंब-दूरी / वस्तु-दूरी | ||
| 92. | तरल प्रवाह दर | |||
| 93. | धारिता-प्रतिघात | |||
| 94. | प्रेरणिक प्रतिघात | (कोणीय आवृत्ति |