MP Board 10th Trigonometry Introduction Question Bank अध्याय-8: त्रिकोणमिति का परिचय

MP Board 10th Trigonometry Introduction Question Bank : अध्याय 8: त्रिकोणमिति का परिचय

स्मरणीय बिंदु

  • त्रिकोणमितीय अनुपात: समकोण त्रिभुज ABC में

त्रिकोणमितीय अनुपात: समकोण त्रिभुज ABC में

  • कर्ण: AC
  • कोण A की सम्मुख भुजा: BC
  • कोण A की संलग्न भुजा: AB
  • मूल अनुपात:

मूल अनुपात:

\csc A = \frac{1}{\sin A} = \frac{\text{कर्ण}}{\text{कोण A की सम्मुख भुजा}} = \frac{AC}{BC}

WhatsApp Channel Join Now
Telegram Channel Join Now

\sec A = \frac{1}{\cos A} = \frac{\text{कर्ण}}{\text{कोण A की संलग्न भुजा}} = \frac{AC}{AB}

\cot A = \frac{1}{\tan A} = \frac{\text{कोण A की संलग्न भुजा}}{\text{कोण A की सम्मुख भुजा}} = \frac{AB}{BC}

  • व्युत्क्रम (Reciprocal) अनुपात:
    • \csc A = \frac{1}{\sin A} = \frac{\text{कर्ण}}{\text{कोण A की सम्मुख भुजा}} = \frac{AC}{BC}
    • \sec A = \frac{1}{\cos A} = \frac{\text{कर्ण}}{\text{कोण A की संलग्न भुजा}} = \frac{AC}{AB}
    • \cot A = \frac{1}{\tan A} = \frac{\text{कोण A की संलग्न भुजा}}{\text{कोण A की सम्मुख भुजा}} = \frac{AB}{BC}
  • व्युत्क्रम संबंध:
    • \sin \theta \cdot \csc \theta = 1 \implies \csc \theta = \frac{1}{\sin \theta} \implies \sin \theta = \frac{1}{\csc \theta}
    • \cos \theta \cdot \sec \theta = 1 \implies \sec \theta = \frac{1}{\cos \theta} \implies \cos \theta = \frac{1}{\sec \theta}
    • \tan \theta \cdot \cot \theta = 1 \implies \cot \theta = \frac{1}{\tan \theta} \implies \tan \theta = \frac{1}{\cot \theta}
  • कुछ विशिष्ट कोणों के त्रिकोणमितीय अनुपात

यहाँ स्कैन किया गया टेक्स्ट है:

  • पूरक कोणों के त्रिकोणमितीय अनुपात
    • \sin(90^\circ - \theta) = \cos \theta
    • \cos(90^\circ - \theta) = \sin \theta
    • \tan(90^\circ - \theta) = \cot \theta
    • \csc(90^\circ - \theta) = \sec \theta
    • \sec(90^\circ - \theta) = \csc \theta
    • \cot(90^\circ - \theta) = \tan \theta
  • त्रिकोणमितीय सर्वसमिकाएँ
    • \sin^2 \theta + \cos^2 \theta = 1 \implies 1 - \sin^2 \theta = \cos^2 \theta \implies 1 - \cos^2 \theta = \sin^2 \theta
    • 1 + \tan^2 \theta = \sec^2 \theta \implies \sec^2 \theta - 1 = \tan^2 \theta \implies \sec^2 \theta - \tan^2 \theta = 1
    • 1 + \cot^2 \theta = \csc^2 \theta \implies \csc^2 \theta - 1 = \cot^2 \theta \implies \csc^2 \theta - \cot^2 \theta = 1

प्र. 1 सही विकल्प चुनिए

(1) \sin 2A = 2\sin A तब सत्य होगा जबकि A बराबर है:
(अ) 0^\circ (ब) 30^\circ (स) 45^\circ (द) 60^\circ

  • हल: हम A के मानों को रखकर जाँच करेंगे:
    • (अ) A = 0^\circ रखने पर: \sin(2 \times 0^\circ) = \sin 0^\circ = 0.
      2\sin 0^\circ = 2 \times 0 = 0.
      चूँकि 0 = 0, यह सत्य है।
  • सही विकल्प: (अ) 0^\circ

(2) 1 + \tan^2\theta का मान है:
(अ) \cot^2\theta (ब) \sec^2\theta (स) \cot\theta (द) \sec\theta

  • हल: यह एक मूलभूत त्रिकोणमितीय सर्वसमिका है: 1 + \tan^2\theta = \sec^2\theta.
  • सही विकल्प: (ब) \sec^2\theta

(3) \frac{1 - \tan^2 45^\circ}{1 + \tan^2 45^\circ} =
(अ) \tan 90^\circ (ब) 1 (स) \sin 45^\circ (द) 0

  • हल: \tan 45^\circ = 1.
    • \frac{1 - (1)^2}{1 + (1)^2} = \frac{1 - 1}{1 + 1} = \frac{0}{2} = 0.
  • सही विकल्प: (द) 0

(4) यदि \csc\theta = \sqrt{10} हो तो \cos\theta =
(अ) \sqrt{10} (ब) \frac{3}{\sqrt{10}} (स) \frac{1}{\sqrt{10}} (द) 1

  • हल: \csc\theta = \frac{\text{कर्ण}}{\text{लंब}} = \frac{\sqrt{10}}{1}.
    • पाइथागोरस प्रमेय से, \text{आधार}^2 = \text{कर्ण}^2 - \text{लंब}^2 = (\sqrt{10})^2 - 1^2 = 10 - 1 = 9.
    • \text{आधार} = \sqrt{9} = 3.
    • \cos\theta = \frac{\text{आधार}}{\text{कर्ण}} = \frac{3}{\sqrt{10}}.
  • सही विकल्प: (ब) \frac{3}{\sqrt{10}}

(5) \tan 30^\circ \cdot \sin 30^\circ \cdot \cot 60^\circ \cdot \csc 30^\circ =
(अ) 1/2 (ब) 1/3 (स) 1/4 (द) 1

  • हल: \tan 30^\circ = \frac{1}{\sqrt{3}}, \sin 30^\circ = \frac{1}{2}, \cot 60^\circ = \frac{1}{\sqrt{3}}, \csc 30^\circ = 2.
    • (\frac{1}{\sqrt{3}}) \times (\frac{1}{2}) \times (\frac{1}{\sqrt{3}}) \times (2) = \frac{2}{(\sqrt{3})(\sqrt{3}) \times 2} = \frac{2}{3 \times 2} = \frac{1}{3}.
  • सही विकल्प: (ब) 1/3

(6) \frac{\sin 63^\circ}{\cos 27^\circ} =
(अ) \sqrt{2} (ब) 2 (स) 3 (द) 1

  • हल: पूरक कोणों के सूत्र \sin(90^\circ - \theta) = \cos \theta का उपयोग करने पर:
    • \sin 63^\circ = \sin(90^\circ - 27^\circ) = \cos 27^\circ.
    • \frac{\cos 27^\circ}{\cos 27^\circ} = 1.
  • सही विकल्प: (द) 1

(7) \frac{1 + \tan^2 A}{1 + \cot^2 A} =
(अ) 1 (ब) \cot^2 A (स) \tan A (द) \tan^2 A

  • हल: सर्वसमिकाओं 1 + \tan^2 A = \sec^2 A और 1 + \cot^2 A = \csc^2 A का उपयोग करने पर:
    • \frac{\sec^2 A}{\csc^2 A} = \frac{1/\cos^2 A}{1/\sin^2 A} = \frac{\sin^2 A}{\cos^2 A} = \tan^2 A.
  • सही विकल्प: (द) \tan^2 A

(8) 9\sec^2 A - 9\tan^2 A =
(अ) 1 (ब) 8 (स) 9 (द) 0

  • हल: 9 कॉमन लेने पर: 9(\sec^2 A - \tan^2 A).
    • चूँकि \sec^2 A - \tan^2 A = 1 (सर्वसमिका से)।
    • 9(1) = 9.
  • सही विकल्प: (स) 9

(9) \csc(90 - A) का मान है:
(अ) \sin A (ब) \sec A (स) \csc A (द) \cot A

  • हल: यह पूरक कोणों का मानक सूत्र है। \csc(90^\circ - A) = \sec A.
  • सही विकल्प: (ब) \sec A

(10) यदि \theta = 60^\circ तो \sin\theta + \cos\theta का मान होगा।
(अ) 2 (ब) 1 (स) \frac{\sqrt{3}+1}{2} (द) 0

  • हल: \sin 60^\circ + \cos 60^\circ = \frac{\sqrt{3}}{2} + \frac{1}{2} = \frac{\sqrt{3} + 1}{2}.
  • सही विकल्प: (स) \frac{\sqrt{3}+1}{2}

(11) \cos^2 17^\circ - \sin^2 73^\circ का मान होगा:
(अ) 1 (ब) 1/3 (स) 0 (द) -1

  • हल: \sin 73^\circ = \sin(90^\circ - 17^\circ) = \cos 17^\circ.
    • \cos^2 17^\circ - (\cos 17^\circ)^2 = \cos^2 17^\circ - \cos^2 17^\circ = 0.
  • सही विकल्प: (स) 0

(12) \frac{2\tan 30^\circ}{1 + \tan^2 30^\circ} =
(अ) \sin 60^\circ (ब) \cos 60^\circ (स) \tan 60^\circ (द) \sin 30^\circ

  • हल: यह \sin 2\theta का सूत्र है, \sin 2\theta = \frac{2\tan\theta}{1 + \tan^2\theta}.
    • यहाँ \theta = 30^\circ, अतः यह \sin(2 \times 30^\circ) = \sin 60^\circ के बराबर है।
  • सही विकल्प: (अ) \sin 60^\circ

(13) \frac{\sin\theta}{1 + \cos\theta} =
(अ) \frac{1+\cos\theta}{\sin\theta} (ब) \frac{1-\cos\theta}{\cos\theta} (स) \frac{1-\cos\theta}{\sin\theta} (द) \frac{1-\sin\theta}{\cos\theta}

  • हल: अंश और हर को (1 - \cos\theta) से गुणा करने पर:
    • \frac{\sin\theta (1 - \cos\theta)}{(1 + \cos\theta)(1 - \cos\theta)} = \frac{\sin\theta (1 - \cos\theta)}{1 - \cos^2\theta} = \frac{\sin\theta (1 - \cos\theta)}{\sin^2\theta} = \frac{1 - \cos\theta}{\sin\theta}.
  • सही विकल्प: (स) \frac{1-\cos\theta}{\sin\theta}

(14) \sqrt{\frac{1 + \cos\theta}{1 - \cos\theta}} का मान होगा:
(अ) \cot\theta - \csc\theta (ब) \csc\theta + \cot\theta (स) 1 (द) \csc\theta - \cot\theta

  • हल: रूट के अंदर (1 + \cos\theta) से अंश और हर में गुणा करने पर:
    • \sqrt{\frac{(1 + \cos\theta)(1 + \cos\theta)}{(1 - \cos\theta)(1 + \cos\theta)}} = \sqrt{\frac{(1 + \cos\theta)^2}{1 - \cos^2\theta}} = \sqrt{\frac{(1 + \cos\theta)^2}{\sin^2\theta}}
    • = \frac{1 + \cos\theta}{\sin\theta} = \frac{1}{\sin\theta} + \frac{\cos\theta}{\sin\theta} = \csc\theta + \cot\theta.
  • सही विकल्प: (ब) \csc\theta + \cot\theta

(15) (1 + \tan\theta + \sec\theta)(1 + \cot\theta - \csc\theta) बराबर है:
(अ) 0 (ब) 1 (स) 2 (द) -1

  • हल: \sin और \cos में बदलने पर:
    • (\frac{\cos\theta + \sin\theta + 1}{\cos\theta}) \times (\frac{\sin\theta + \cos\theta - 1}{\sin\theta})
    • ऊपर (A+B)(A-B) = A^2 - B^2 का रूप है, जहाँ A = (\sin\theta + \cos\theta) और B = 1.
    • \frac{(\sin\theta + \cos\theta)^2 - 1^2}{\cos\theta \sin\theta} = \frac{(\sin^2\theta + \cos^2\theta + 2\sin\theta\cos\theta) - 1}{\cos\theta \sin\theta}
    • \frac{(1 + 2\sin\theta\cos\theta) - 1}{\cos\theta \sin\theta} = \frac{2\sin\theta\cos\theta}{\cos\theta \sin\theta} = 2.
  • सही विकल्प: (स) 2

(16) \frac{1 + \tan^2 A}{1 + \cot^2 A} बराबर है:
(अ) \sec^2 A (ब) -1 (स) \cot^2 A (द) \tan^2 A

  • हल: (यह प्रश्न 7 का दोहराव है) \frac{\sec^2 A}{\csc^2 A} = \frac{1/\cos^2 A}{1/\sin^2 A} = \frac{\sin^2 A}{\cos^2 A} = \tan^2 A.
  • सही विकल्प: (द) \tan^2 A

(17) (\sec A + \tan A)(1 - \sin A) बराबर है:
(अ) \sec A (ब) \sin A (स) \csc A (द) \cos A

  • हल: \sin और \cos में बदलने पर:
    • (\frac{1}{\cos A} + \frac{\sin A}{\cos A})(1 - \sin A) = (\frac{1 + \sin A}{\cos A})(1 - \sin A)
    • = \frac{(1 + \sin A)(1 - \sin A)}{\cos A} = \frac{1 - \sin^2 A}{\cos A} = \frac{\cos^2 A}{\cos A} = \cos A.
  • सही विकल्प: (द) \cos A

प्र. 2 रिक्त स्थानों की पूर्ति करे

(i) \sqrt{1 - \cos^2\theta} का मान \sin\theta होगा।

  • हल: \sin^2\theta = 1 - \cos^2\theta, \sqrt{\sin^2\theta} = \sin\theta.

(ii) \frac{\cot 59^\circ}{\tan 31^\circ} का मान 1 होगा।

  • हल: \cot 59^\circ = \cot(90^\circ - 31^\circ) = \tan 31^\circ.

(iii) \sec(90 - \theta) का मान \csc\theta होगा।

(iv) \sqrt{\sec^2\theta - 1} का मान \tan\theta होगा।

  • हल: \tan^2\theta = \sec^2\theta - 1, \sqrt{\tan^2\theta} = \tan\theta.

(v) \csc 45^\circ का मान \sqrt{2} होगा।

(vi) \frac{\sin 18^\circ}{\cos 72^\circ} का मान 1 होगा।

  • हल: \sin 18^\circ = \sin(90^\circ - 72^\circ) = \cos 72^\circ.

(vii) \tan^2\theta - \sec^2\theta का मान -1 होगा।

  • हल: 1 + \tan^2\theta = \sec^2\theta \implies \tan^2\theta - \sec^2\theta = -1.

(viii) \tan 60^\circ का मान \sqrt{3} होगा।

(ix) \csc(90 - \theta) \sin(90 - \theta) का मान 1 होगा।

  • हल: \sec\theta \cdot \cos\theta = \frac{1}{\cos\theta} \cdot \cos\theta = 1.

(x) \tan\theta = \frac{3}{4} हो तो \sin\theta मान 3/5 होगा।

  • हल: \text{लंब}=3, \text{आधार}=4, \text{कर्ण}=\sqrt{3^2 + 4^2} = \sqrt{25} = 5. \sin\theta = \frac{\text{लंब}}{\text{कर्ण}} = \frac{3}{5}.

प्र.3 Match the Coloumn

1.

  • (1) \sin\theta(ii) लंब / कर्ण
  • (2) \sec\theta \cdot \cos\theta(iii) 1
  • (3) \tan 30^\circ(iv) \frac{1}{\sqrt{3}}
  • (4) \cot\theta(v) \sqrt{\csc^2\theta - 1}
  • (5) \sec(90 - \theta)(vi) \csc\theta

2.

  • (1) \csc 60^\circ(iii) \frac{2}{\sqrt{3}}
  • (2) \tan(90 - \theta)(iv) \cot\theta
  • (3) \sin 48^\circ \sec 42^\circ + \cos 48^\circ \csc 42^\circ(v) 2
    • (हल: \sin 48^\circ \csc(90-42)^\circ + \cos 48^\circ \sec(90-42)^\circ = \sin 48^\circ \csc 48^\circ + \cos 48^\circ \sec 48^\circ = 1 + 1 = 2)
  • (4) \sin^2\theta + \cos^2\theta(i) 1
  • (5) \tan 90^\circ(ii) \infty (अपरिभाषित)

प्र.3 Match the Coloumn

  • (1) \sec^2 3\theta - \tan^2 3\theta(iii) 1
    • (हल: सर्वसमिका \sec^2x - \tan^2x = 1 से)
  • (2) 2\tan\theta \cdot \cot\theta(iv) 2
    • (हल: 2(1) = 2)
  • (3) 1 + \tan^2\theta(v) \sec^2\theta
  • (4) \csc^2\theta - 1(i) \cot^2\theta
  • (5) \csc(90 - \theta)(ii) \sec\theta

प्र.4 Match the Coloumn

  • (1) 1 + \cot^2\theta(v) \csc^2\theta
  • (2) \sec\theta(vi) \frac{1}{\cos\theta}
  • (3) \sin^2\theta + \cos^2\theta(iv) 1
  • (4) \tan 60^\circ(iii) \sqrt{3}
  • (5) \sec(90 - \theta)(i) \csc\theta

प्र.5 Match the Coloumn

  • (1) 1 + \tan^2\theta(ii) \sec^2\theta
  • (2) \tan(90 - \theta)(iv) \cot\theta
  • (3) \sqrt{1 - \cos^2\theta}(v) \sin\theta
    • (हल: \sqrt{\sin^2\theta} = \sin\theta)
  • (4) 1 + \cot^2\theta(i) \csc^2\theta
  • (5) \sin 45^\circ(iii) \frac{1}{\sqrt{2}}

प्र.6 Match the Coloumn

  • (1) \sin 60^\circ(ii) \frac{\sqrt{3}}{2}
  • (2) 1 + \tan^2\theta(i) \sec^2\theta
  • (3) \frac{1}{\sec\theta}(iv) \cos\theta
  • (4) \cos^2\theta + \sin^2\theta(v) 1
  • (5) \csc^2\theta - 1(iii) \cot^2\theta

प्र.7 Match the Coloumn

  • (i) 1 - \cos^2A(ब) \sin^2A
  • (ii) \sin(90 - A)(स) \cos A
  • (iii) 1 - \sin^2A(फ) \cos^2A
  • (iv) 1 + \tan^2A(अ) \sec^2A
  • (v) \tan(90 - A)(द) \cot A
  • (vi) \sec^2A - \tan^2A(ई) 1

प्र.8 Match the Coloumn

  • (i) \sin 30^\circ(द) 1/2
  • (ii) \tan 45^\circ(फ) 1
  • (iii) \sec 45^\circ(ई) \sqrt{2}
  • (iv) \cos 90^\circ(अ) 0
  • (v) \sin 60^\circ(ब) \sqrt{3}/2
  • (vi) \tan 30^\circ(स) 1/\sqrt{3}

यहाँ सभी स्कैन किए गए प्रश्नों के पाठ और उनके उचित हल दिए गए हैं:


प्र.04 एक शब्द / वाक्य में उत्तर लिखिए।

(i) 1 + \tan^2\theta का मान लिखिए।

  • हल: यह एक त्रिकोणमितीय सर्वसमिका है।
  • उत्तर: \sec^2\theta

(ii) 1 + \cot^2\theta का मान लिखिए।

  • हल: यह एक त्रिकोणमितीय सर्वसमिका है।
  • उत्तर: \csc^2\theta

(iii) \cos(90 - \theta) का मान लिखिए।

  • हल: यह पूरक कोणों का सूत्र है।
  • उत्तर: \sin\theta

(iv) \tan 30^\circ का मान लिखिए।

  • हल: यह 30^\circ के लिए \tan का मानक मान है।
  • उत्तर: \frac{1}{\sqrt{3}}

(v) \sin^2\theta + \cos^2\theta का मान लिखिए।

  • हल: यह मुख्य त्रिकोणमितीय सर्वसमिका है।
  • उत्तर: 1

(vi) \frac{\tan 65^\circ}{\cot 25^\circ} का मान बताइए।

  • हल: \tan 65^\circ = \tan(90^\circ - 25^\circ) = \cot 25^\circ.
  • उत्तर: \frac{\cot 25^\circ}{\cot 25^\circ} = 1

(vii) \cos 85^\circ + \cos 75^\circ को 0^\circ और 45^\circ के बीच के कोणों में व्यक्त कीजिए।

  • हल: \cos 85^\circ = \cos(90^\circ - 5^\circ) = \sin 5^\circ. \cos 75^\circ = \cos(90^\circ - 15^\circ) = \sin 15^\circ.
  • उत्तर: \sin 5^\circ + \sin 15^\circ

(viii) \sin 25^\circ \cos 65^\circ + \cos 25^\circ \sin 65^\circ का मान क्या होगा?

  • हल: यह \sin(A + B) का सूत्र है, जो \sin(25^\circ + 65^\circ) = \sin 90^\circ = 1 होता है।
    वैकल्पिक रूप से: \cos 65^\circ = \sin 25^\circ और \sin 65^\circ = \cos 25^\circ.
    \sin 25^\circ \cdot \sin 25^\circ + \cos 25^\circ \cdot \cos 25^\circ = \sin^2 25^\circ + \cos^2 25^\circ = 1.
  • उत्तर: 1

प्र.05 सत्य/ असत्य लिखिए।

(i) \theta के सभी मानों के लिए \sin\theta = \cos\theta होता है।

  • उत्तर: असत्य (यह केवल \theta = 45^\circ के लिए सत्य है)।

(ii) \tan A का मान सदैव 1 से कम होता है।

  • उत्तर: असत्य (जैसे, \tan 60^\circ = \sqrt{3} \approx 1.73, जो 1 से अधिक है)।

(iii) \tan A, \tan और A का गुणनफल होता है।

  • उत्तर: असत्य (\tan, कोण A पर एक फलन (function) है)।

(iv) \sin(A + B) = \sin A + \sin B

  • उत्तर: असत्य (यह त्रिकोणमिति का गुण नहीं है)।

(v) A = 0^\circ पर \cot A परिभाषित नहीं है।

  • उत्तर: सत्य (क्योंकि \cot 0^\circ = \frac{\cos 0^\circ}{\sin 0^\circ} = \frac{1}{0}, जो अपरिभाषित है)।

प्र.06 से प्र.55 (गणना एवं सिद्धि)

प्र.06 यदि 15 \cot A = 8 हो तो \sin A का मान क्या होगा?

  • हल: \cot A = \frac{8}{15} = \frac{\text{आधार}}{\text{लंब}}.
    \text{कर्ण} = \sqrt{8^2 + 15^2} = \sqrt{64 + 225} = \sqrt{289} = 17.
    \sin A = \frac{\text{लंब}}{\text{कर्ण}} = \frac{15}{17}.
  • उत्तर: 15/17

प्र.07 यदि \sin\theta = \cos\theta तो \theta का मान क्या होगा?

  • हल: \frac{\sin\theta}{\cos\theta} = 1 \implies \tan\theta = 1. यह 45^\circ पर होता है।
  • उत्तर: 45^\circ

प्र.08 \csc(90 - \theta) \sin(90 - \theta) किसके बराबर है?

  • हल: \sec\theta \cdot \cos\theta = \frac{1}{\cos\theta} \cdot \cos\theta = 1.
  • उत्तर: 1

प्र.09 यदि \tan A = 3/4 हो तो \sin\theta का मान क्या होगा? (माना A=\theta)

  • हल: \tan A = \frac{3}{4} = \frac{\text{लंब}}{\text{आधार}}. \text{कर्ण} = \sqrt{3^2 + 4^2} = 5.
    \sin A = \frac{\text{लंब}}{\text{कर्ण}} = \frac{3}{5}.
  • उत्तर: 3/5

प्र.10 यदि \theta = 30^\circ तो 2\cos 2\theta का मान क्या होगा?

  • हल: 2\cos(2 \times 30^\circ) = 2\cos 60^\circ = 2 \times (\frac{1}{2}) = 1.
  • उत्तर: 1

प्र.11 \frac{\sin 61^\circ}{\cos 29^\circ} का मान क्या होगा?

  • हल: \sin 61^\circ = \sin(90^\circ - 29^\circ) = \cos 29^\circ.
  • उत्तर: \frac{\cos 29^\circ}{\cos 29^\circ} = 1

प्र.12 \tan 15^\circ \cdot \tan 20^\circ \cdot \tan 70^\circ \cdot \tan 75^\circ का मान क्या होगा?

  • हल: (\tan 15^\circ \cdot \tan 75^\circ) \cdot (\tan 20^\circ \cdot \tan 70^\circ)
    = (\tan 15^\circ \cdot \cot 15^\circ) \cdot (\tan 20^\circ \cdot \cot 20^\circ) = 1 \times 1 = 1.
  • उत्तर: 1

प्र.13 यदि 5\cot\theta = 3 तब 5\sin\theta - 3\cos\theta का मान क्या होगा?
(नोट: यह प्रश्न अधूरा या त्रुटिपूर्ण प्रतीत होता है, क्योंकि इसका उत्तर एक संख्या नहीं होगी। यदि प्रश्न \frac{5\sin\theta - 3\cos\theta}{5\sin\theta + 3\cos\theta} होता, तो हल 8/17 होता। यदि प्रश्न 3\sin\theta - 5\cos\theta होता, तो हल 0 होता। प्रश्न के लिखे अनुसार हल निम्न है:)

  • हल: \cot\theta = 3/5 = \frac{B}{P}. H = \sqrt{3^2 + 5^2} = \sqrt{34}.
    \sin\theta = 5/\sqrt{34}, \cos\theta = 3/\sqrt{34}.
    5(\frac{5}{\sqrt{34}}) - 3(\frac{3}{\sqrt{34}}) = \frac{25-9}{\sqrt{34}} = \frac{16}{\sqrt{34}}.
  • उत्तर: 16/\sqrt{34}

प्र.14 यदि \sqrt{2}\cos\theta = 1 हो तो \theta का मान क्या होगा?

  • हल: \cos\theta = \frac{1}{\sqrt{2}}.
  • उत्तर: 45^\circ

प्र.15 \sin^2 45^\circ + \cos^2 45^\circ का मान क्या होगा?

  • हल: \sin^2\theta + \cos^2\theta = 1.
  • उत्तर: 1

प्र.16 यदि \csc\theta = 5/3 हो तो \cot\theta का मान क्या होगा?

  • हल: H=5, P=3 \implies B = \sqrt{5^2 - 3^2} = \sqrt{16} = 4.
    \cot\theta = \frac{B}{P} = \frac{4}{3}.
  • उत्तर: 4/3

प्र.17 \sin^2 18^\circ + \sin^2 72^\circ का मान क्या होगा?

  • हल: \sin^2 72^\circ = \cos^2(90^\circ - 72^\circ) = \cos^2 18^\circ.
    \sin^2 18^\circ + \cos^2 18^\circ = 1.
  • उत्तर: 1

प्र.18 यदि \sqrt{3}\tan\theta = 1 हो तो 0^\circ से 90^\circ के बीच \theta का मान क्या होगा?

  • हल: \tan\theta = \frac{1}{\sqrt{3}}.
  • उत्तर: 30^\circ

प्र.19 दिखाइए कि \cos 38^\circ \cos 52^\circ - \sin 38^\circ \sin 52^\circ = 0.

  • हल: यह \cos(A+B) का सूत्र है। \cos(38^\circ + 52^\circ) = \cos 90^\circ = 0.
    (इति सिद्धम)

प्र.20 यदि A, B और C त्रिभुज ABC के अंतःकोण हों तो \sin(\frac{B+C}{2}) = \cos\frac{A}{2}.

  • हल: A+B+C = 180^\circ \implies B+C = 180^\circ - A.
    LHS: \sin(\frac{180^\circ - A}{2}) = \sin(90^\circ - \frac{A}{2}) = \cos\frac{A}{2}. (इति सिद्धम)

प्र.21 यदि \sin 3A = \cos(A - 26^\circ)… तो A का मान ज्ञात कीजिए।

  • हल: \sin 3A = \cos(90^\circ - 3A).
    \cos(90^\circ - 3A) = \cos(A - 26^\circ) \implies 90 - 3A = A - 26
    116 = 4A \implies A = 29^\circ.
  • उत्तर: A = 29^\circ

प्र.22 सिद्ध कीजिए: \sin^2\theta + \cos^2\theta = 1.

  • हल: लंब (P), आधार (B), कर्ण (H) से, (\frac{P}{H})^2 + (\frac{B}{H})^2 = \frac{P^2 + B^2}{H^2} = \frac{H^2}{H^2} = 1. (इति सिद्धम)

प्र.23 यदि 3\cos A = 4 तो जाँच कीजिए…
(नोट: प्रश्न में 3\cos A = 4 त्रुटिपूर्ण है, क्योंकि \cos A > 1 असंभव है। इसे 3\cot A = 4 मानते हुए हल किया गया है।)

  • हल: 3\cot A = 4 \implies \cot A = 4/3. B=4, P=3, H=5.
    LHS: \frac{1 - \tan^2 A}{1 + \tan^2 A} = \frac{1 - (3/4)^2}{1 + (3/4)^2} = \frac{1 - 9/16}{1 + 9/16} = \frac{7/16}{25/16} = \frac{7}{25}.
    RHS: \cos^2 A - \sin^2 A = (4/5)^2 - (3/5)^2 = \frac{16-9}{25} = \frac{7}{25}.
  • उत्तर: हाँ, है।

प्र.24 \tan(A+B) = \sqrt{3} और \tan(A-B) = 1/\sqrt{3}… A और B का मान ज्ञात कीजिए।

  • हल: A+B = 60^\circ (1) और A-B = 30^\circ (2).
    (1) + (2): 2A = 90^\circ \implies A = 45^\circ.
    (1) में रखने पर: 45^\circ + B = 60^\circ \implies B = 15^\circ.
  • उत्तर: A = 45^\circ, B = 15^\circ

प्र.25 मान निकालिए: \sin 60^\circ \cos 30^\circ + \sin 30^\circ \cos 60^\circ.

  • हल: (\frac{\sqrt{3}}{2})(\frac{\sqrt{3}}{2}) + (\frac{1}{2})(\frac{1}{2}) = \frac{3}{4} + \frac{1}{4} = 1.
  • उत्तर: 1

प्र.26 मान निकालिए: 2\tan^2 45^\circ + \cos^2 30^\circ - \sin^2 60^\circ.

  • हल: 2(1)^2 + (\frac{\sqrt{3}}{2})^2 - (\frac{\sqrt{3}}{2})^2 = 2 + 0 = 2.
  • उत्तर: 2

प्र.27 दिखाइए कि: \tan 48^\circ \tan 23^\circ \tan 42^\circ \tan 67^\circ = 1.

  • हल: (\tan 48^\circ \tan 42^\circ) \cdot (\tan 23^\circ \tan 67^\circ)
    = (\tan 48^\circ \cot 48^\circ) \cdot (\tan 23^\circ \cot 23^\circ) = 1 \times 1 = 1. (इति सिद्धम)

प्र.28 यदि \tan 2A = \cot(A - 18^\circ)… A का मान ज्ञात कीजिए।

  • हल: \tan 2A = \tan(90^\circ - (A - 18^\circ)) = \tan(108^\circ - A).
    2A = 108^\circ - A \implies 3A = 108^\circ \implies A = 36^\circ.
  • उत्तर: A = 36^\circ

प्र.29 यदि \sec 4A = \csc(A - 20^\circ)… A का मान ज्ञात कीजिए।

  • हल: \sec 4A = \sec(90^\circ - (A - 20^\circ)) = \sec(110^\circ - A).
    4A = 110^\circ - A \implies 5A = 110^\circ \implies A = 22^\circ.
  • उत्तर: A = 22^\circ

प्र.30 मान निकालिए: \frac{\sin^2 63^\circ + \sin^2 27^\circ}{\cos^2 17^\circ + \cos^2 73^\circ}.

  • हल: \frac{\sin^2 63^\circ + \cos^2(90-27)^\circ}{\cos^2 17^\circ + \sin^2(90-73)^\circ} = \frac{\sin^2 63^\circ + \cos^2 63^\circ}{\cos^2 17^\circ + \sin^2 17^\circ} = \frac{1}{1} = 1.
  • उत्तर: 1

प्र.31 मान निकालिए: \sin 25^\circ \cos 65^\circ + \cos 25^\circ \sin 65^\circ.

  • हल: (यह प्र.04(viii) का दोहराव है) \sin(25^\circ + 65^\circ) = \sin 90^\circ = 1.
  • उत्तर: 1

प्र.32 यदि \tan A = 4/3, हो तो A के अन्य त्रिकोणमितीय अनुपात ज्ञात कीजिए।

  • हल: P=4, B=3 \implies H = 5.
  • उत्तर: \sin A = 4/5, \cos A = 3/5, \csc A = 5/4, \sec A = 5/3, \cot A = 3/4

प्र.33 यदि \sec\theta = 13/12, हो तो \sin A का मान ज्ञात कीजिए। (माना \theta=A)

  • हल: H=13, B=12 \implies P = \sqrt{13^2 - 12^2} = \sqrt{25} = 5.
  • उत्तर: \sin A = 5/13

प्र.34 यदि \sin A = 3/4, तो \cos A और \tan A का मान परिकलित कीजिए।

  • हल: P=3, H=4 \implies B = \sqrt{4^2 - 3^2} = \sqrt{7}.
  • उत्तर: \cos A = \sqrt{7}/4, \tan A = 3/\sqrt{7}

प्र.35 यदि 15 \cot A = 8 हो तो \sin A और \sec A का मान परिकलित कीजिए।

  • हल: (यह प्र.06 का दोहराव है) \cot A = 8/15 \implies B=8, P=15 \implies H=17.
  • उत्तर: \sin A = 15/17, \sec A = 17/8

प्र.36 \Delta ABC में जिसका कोण B समकोण है, AB=24cm और BC=7cm है, तो \sin A और \sin C के मान ज्ञात कीजिए।

  • हल: H = AC = \sqrt{24^2 + 7^2} = \sqrt{625} = 25.
    \sin A = \frac{\text{लंब (BC)}}{\text{कर्ण}} = 7/25.
    \sin C = \frac{\text{लंब (AB)}}{\text{कर्ण}} = 24/25.
  • उत्तर: \sin A = 7/25, \sin C = 24/25

प्र.37 \frac{\tan 65^\circ}{\cot 25^\circ} का मान परिकलित कीजिए।

  • हल: (यह प्र.04(vi) का दोहराव है) \tan 65^\circ = \cot 25^\circ.
  • उत्तर: 1

प्र.38 \cos 48^\circ - \sin 42^\circ का मान परिकलित कीजिए।

  • हल: \cos 48^\circ = \cos(90^\circ - 42^\circ) = \sin 42^\circ.
    \sin 42^\circ - \sin 42^\circ = 0.
  • उत्तर: 0

प्र.39 यदि \tan A = \cot B, तो सिद्ध कीजिए कि A + B = 90^\circ.

  • हल: \tan A = \tan(90^\circ - B) \implies A = 90^\circ - B \implies A + B = 90^\circ. (इति सिद्धम)

प्र.40 \cot 85^\circ + \cos 75^\circ को 0^\circ और 45^\circ के बीच के कोणों में व्यक्त कीजिए।

  • हल: \cot(90^\circ - 5^\circ) + \cos(90^\circ - 15^\circ) = \tan 5^\circ + \sin 15^\circ.
  • उत्तर: \tan 5^\circ + \sin 15^\circ

प्र.41 \sin 67^\circ + \cos 75^\circ को 0^\circ और 45^\circ के बीच के कोणों में व्यक्त कीजिए।

  • हल: \sin(90^\circ - 23^\circ) + \cos(90^\circ - 15^\circ) = \cos 23^\circ + \sin 15^\circ.
  • उत्तर: \cos 23^\circ + \sin 15^\circ

प्र.42 सिद्ध कीजिए: \frac{\cot A - \cos A}{\cot A + \cos A} = \frac{\csc A - 1}{\csc A + 1}

  • हल: LHS = \frac{\frac{\cos A}{\sin A} - \cos A}{\frac{\cos A}{\sin A} + \cos A} = \frac{\cos A(\frac{1}{\sin A} - 1)}{\cos A(\frac{1}{\sin A} + 1)} = \frac{\csc A - 1}{\csc A + 1}. (इति सिद्धम)

प्र.43 सिद्ध कीजिए: \sec A(1 - \sin A)(\sec A + \tan A) = 1

  • हल: LHS = (\frac{1}{\cos A})(1 - \sin A)(\frac{1 + \sin A}{\cos A}) = \frac{1 - \sin^2 A}{\cos^2 A} = \frac{\cos^2 A}{\cos^2 A} = 1. (इति सिद्धम)

प्र.44 सिद्ध कीजिए: \sqrt{\frac{1 + \sin A}{1 - \sin A}} = \sec A + \tan A.

  • हल: LHS = \sqrt{\frac{(1 + \sin A)(1 + \sin A)}{(1 - \sin A)(1 + \sin A)}} = \sqrt{\frac{(1 + \sin A)^2}{1 - \sin^2 A}} = \sqrt{\frac{(1 + \sin A)^2}{\cos^2 A}}
    = \frac{1 + \sin A}{\cos A} = \frac{1}{\cos A} + \frac{\sin A}{\cos A} = \sec A + \tan A. (इति सिद्धम)

प्र.45 सिद्ध कीजिए: (\csc\theta - \cot\theta)^2 = \frac{1 - \cos\theta}{1 + \cos\theta}

  • हल: LHS = (\frac{1 - \cos\theta}{\sin\theta})^2 = \frac{(1 - \cos\theta)^2}{\sin^2\theta} = \frac{(1 - \cos\theta)^2}{1 - \cos^2\theta}
    = \frac{(1 - \cos\theta)(1 - \cos\theta)}{(1 - \cos\theta)(1 + \cos\theta)} = \frac{1 - \cos\theta}{1 + \cos\theta}. (इति सिद्धम)

प्र.46 सिद्ध कीजिए: \frac{\sin\theta - 2\sin^3\theta}{2\cos^3\theta - \cos\theta} = \tan\theta

  • हल: LHS = \frac{\sin\theta(1 - 2\sin^2\theta)}{\cos\theta(2\cos^2\theta - 1)}. चूँकि \cos 2\theta = 1-2\sin^2\theta = 2\cos^2\theta-1.
    LHS = \frac{\sin\theta(\cos 2\theta)}{\cos\theta(\cos 2\theta)} = \frac{\sin\theta}{\cos\theta} = \tan\theta. (इति सिद्धम)

प्र.47 \frac{\sin\theta - \cos\theta + 1}{\sin\theta + \cos\theta - 1} = \frac{1}{\sec\theta - \tan\theta} सिद्ध कीजिए।

  • हल: अंश और हर को \cos\theta से भाग देने पर:
    LHS = \frac{\tan\theta - 1 + \sec\theta}{\tan\theta + 1 - \sec\theta} = \frac{(\tan\theta + \sec\theta) - 1}{(\tan\theta - \sec\theta) + 1}
    1 = \sec^2\theta - \tan^2\theta को अंश में रखने पर:
    = \frac{(\sec\theta + \tan\theta) - (\sec^2\theta - \tan^2\theta)}{1 - \sec\theta + \tan\theta} = \frac{(\sec\theta + \tan\theta) - (\sec\theta - \tan\theta)(\sec\theta + \tan\theta)}{1 - \sec\theta + \tan\theta}
    = \frac{(\sec\theta + \tan\theta)(1 - (\sec\theta - \tan\theta))}{1 - \sec\theta + \tan\theta} = \frac{(\sec\theta + \tan\theta)(1 - \sec\theta + \tan\theta)}{1 - \sec\theta + \tan\theta}
    = \sec\theta + \tan\theta.
    RHS = \frac{1}{\sec\theta - \tan\theta} \times \frac{\sec\theta + \tan\theta}{\sec\theta + \tan\theta} = \frac{\sec\theta + \tan\theta}{\sec^2\theta - \tan^2\theta} = \sec\theta + \tan\theta. (इति सिद्धम)

प्र.48 1 + \tan^2\theta = \sec^2\theta को सिद्ध कीजिए।

  • हल: \sin^2\theta + \cos^2\theta = 1 को \cos^2\theta से भाग देने पर:
    \frac{\sin^2\theta}{\cos^2\theta} + \frac{\cos^2\theta}{\cos^2\theta} = \frac{1}{\cos^2\theta} \implies \tan^2\theta + 1 = \sec^2\theta. (इति सिद्धम)

प्र.49 \cot\theta = 7/8 तो \frac{(1 + \sin\theta)(1 - \sin\theta)}{(1 + \cos\theta)(1 - \cos\theta)} का मान ज्ञात कीजिए।

  • हल: \frac{1 - \sin^2\theta}{1 - \cos^2\theta} = \frac{\cos^2\theta}{\sin^2\theta} = (\cot\theta)^2 = (\frac{7}{8})^2 = \frac{49}{64}.
  • उत्तर: 49/64

प्र.50 \Delta PQR में \angle Q समकोण है, PR + QR = 25 cm और PQ = 5 cm है। \sin P, \cos P और \tan P के मान ज्ञात कीजिए।

  • हल: PQ^2 + QR^2 = PR^2 \implies 5^2 + QR^2 = (25 - QR)^2
    25 + QR^2 = 625 - 50QR + QR^2 \implies 50QR = 600 \implies QR = 12 cm.
    PR = 25 - 12 = 13 cm.
    \sin P = \frac{QR}{PR} = 12/13, \cos P = \frac{PQ}{PR} = 5/13, \tan P = \frac{QR}{PQ} = 12/5.
  • उत्तर: \sin P = 12/13, \cos P = 5/13, \tan P = 12/5

प्र.51 सिद्ध कीजिए: (\sin A + \csc A)^2 + (\cos A + \sec A)^2 = 7 + \tan^2 A + \cot^2 A.

  • हल: LHS = (\sin^2 A + \csc^2 A + 2) + (\cos^2 A + \sec^2 A + 2)
    = (\sin^2 A + \cos^2 A) + \csc^2 A + \sec^2 A + 4
    = 1 + (1 + \cot^2 A) + (1 + \tan^2 A) + 4 = 7 + \tan^2 A + \cot^2 A. (इति सिद्धम)

प्र.52 सिद्ध कीजिए: \frac{1 + \sec A}{\sec A} = \frac{\sin^2 A}{1 - \cos A}.

  • हल: LHS = \frac{1 + 1/\cos A}{1/\cos A} = \frac{(\cos A + 1)/\cos A}{1/\cos A} = \cos A + 1.
    RHS = \frac{1 - \cos^2 A}{1 - \cos A} = \frac{(1 - \cos A)(1 + \cos A)}{1 - \cos A} = 1 + \cos A. (इति सिद्धम)

प्र.53 यदि \angle B और \angle Q न्यूनकोण हों जिससे कि \sin B = \sin Q, तो सिद्ध कीजिए कि \angle B = \angle Q.

  • हल: चूँकि 0^\circ से 90^\circ (न्यूनकोण) के बीच \sin फलन एक-से-एक (one-to-one) होता है, यदि \sin B = \sin Q है, तो \angle B = \angle Q होना अनिवार्य है। (इति सिद्धम)

प्र.54 समकोण \Delta ABC में \angle B समकोण है, यदि \tan A = 1 तो सत्यापित कीजिए कि 2\sin A\cos A = 1.

  • हल: \tan A = 1 \implies A = 45^\circ.
    LHS = 2\sin 45^\circ \cos 45^\circ = 2(\frac{1}{\sqrt{2}})(\frac{1}{\sqrt{2}}) = 2(\frac{1}{2}) = 1. (इति सिद्धम)

प्र.55 \frac{\cos 45^\circ}{\sec 30^\circ + \csc 30^\circ} का मान ज्ञात कीजिए।

  • हल: \frac{1/\sqrt{2}}{2/\sqrt{3} + 2} = \frac{1/\sqrt{2}}{(2 + 2\sqrt{3})/\sqrt{3}} = \frac{\sqrt{3}}{\sqrt{2}(2 + 2\sqrt{3})}
    = \frac{\sqrt{3}}{2\sqrt{2} + 2\sqrt{6}} \cdot \frac{2\sqrt{6} - 2\sqrt{2}}{2\sqrt{6} - 2\sqrt{2}} = \frac{2\sqrt{18} - 2\sqrt{6}}{(2\sqrt{6})^2 - (2\sqrt{2})^2}
    = \frac{2(3\sqrt{2}) - 2\sqrt{6}}{24 - 8} = \frac{6\sqrt{2} - 2\sqrt{6}}{16} = \frac{3\sqrt{2} - \sqrt{6}}{8}.
  • उत्तर: \frac{3\sqrt{2} - \sqrt{6}}{8}

Leave a Comment