दैनिकजीवने मूल्यवृद्धेः प्रभावः
Impact of Inflation on Daily Life Essay in Sanskrit: मूल्यवृद्धिः, यद् वस्तूनां सेवानां च मूल्यस्य संनादति वृद्धिः, आधुनिक अर्थव्यवस्थायाः प्रमुखं विषयं भवति यत् सर्वं समाजं संनादति। भारतवर्षे, यत्र जनसङ्ख्या विशाला अस्ति च आर्थिकवैषम्यं गम्भीरं, मूल्यवृद्धेः प्रभावः दैनिकजीवने विशेषरूपेण गम्भीरः भवति। मूल्यवृद्धिः क्रयशक्तिं ह्रासति, येन सर्वसामान्यजनाः मूलभूतावश्यकतानां पूर्तये संनादन्ति। जुलाई 2025 मासे भारतस्य खुद्रा मूल्यवृद्धिदरः 1.55% पर्यन्तं न्यगात्, यत् अष्टवर्षेभ्यः न्यूनतमं, यत् मुख्यतः खाद्यपदार्थानां मूल्यह्रासेन संनादति, यत्र शाकानां मूल्यं 20.69% पर्यन्तं न्यगात्। यद्यपि एषः तात्कालिकः सान्त्वनं, तथापि मूल्यवृद्धिः पुनरावर्ती संकटं च दीर्घकालिकप्रभावं च वहति।
अयं निबन्धः भारतस्य सन्दर्भे मूल्यवृद्धेः बहुमुखी प्रभावं विश्लेषति, तस्य कारणान्, विभिन्नसामाजिकवर्गेषु प्रभावं, सरकारेन च कृतान् उपायान् च परिशीलति। उच्चस्तरीयपरीक्षासु यथा यूपीएससी, राज्यसिविलसेवा वा ब्याङ्क्-परीक्षा, एतादृशानां निबन्धानां मागः भवति, यत्र प्रत्याशति यत् प्रत्याश्रिताः तथ्यात्मकं, सन्तुलितं, विश्लेषणात्मकं च दृष्टिकोणं प्रदास्यन्ति। अयं निबन्धः मूल्यवृद्धिं न केवलं अर्थशास्त्रीयं विषयं किन्तु सामाजिकन्यायस्य विकासस्य च संकटं यत् भारतस्य वृद्धिपथं संनादति।
मूल्यवृद्धिः किम्?
मूल्यवृद्धिः सरलं वस्तूनां सेवानां च सामान्यं मूल्यस्तरस्य संनादति वृद्धिः इति परिभाषिता भवति। अर्थशास्त्रे इयं मुद्रास्फीतिः इति कथ्यते। भारतवर्षे मूल्यवृद्धेः मापनं मुख्यतः द्वाभ्यां सूचकाङ्कैः कृतं भवति: उपभोक्तृमूल्यसूचकाङ्कः (CPI) थोकमूल्यसूचकाङ्कः (WPI) च। CPI गृहस्थानां उपभोगस्य वस्तुसमूहस्य मूल्यं संनादति, यदा WPI थोकस्तरे मूल्यपरिवर्तनं संनादति।
भारतस्य रिजर्वब्याङ्क् (RBI) मूल्यवृद्धिं 4% (±2%) लक्ष्यस्यान्तर्गते रक्षति। जून 2025 मासे CPI-आधारितमूल्यवृद्धिः 2.1% आसीत्, यत् जनवरी 2019 तः न्यूनतमं। यद्यपि 2022 मासे इदं 6.65%, 2023 मासे च 5.36% आसीत्। मूल्यवृद्धिः मागपुलमूल्यवृद्धिः, लागतपुशमूल्यवृद्धिः, निर्मितमूल्यवृद्धिः च इति विभागति। सर्वं दैनिकजीवने प्रभावति, यतः तानि आयव्याययोः मध्ये असन्तुलनं जनयति। भारतवर्षे, यत्र 20% तः अधिकं जनसङ्ख्या दारिद्र्यरेखायाः अधः जीवति, मूल्यवृद्धिः दारिद्र्यं असमानतां च वर्धति, यथा विश्वब्याङ्केन उक्तं, यत् विकासशील अर्थव्यवस्थासु मूल्यवृद्धेः प्रभावः गम्भीरतरः भवति।
भारतवर्षे मूल्यवृद्धेः कारणानि
मूल्यवृद्धेः कारणानां बोधः दैनिकजीवने तस्य प्रभावस्य समाधानाय आवश्यकः। एते कारणाः आन्तरबाह्ययोः कारकानां संनादति।
मागपुलमूल्यवृद्धिः
इयं तदा भवति यदा अर्थव्यवस्थायां मागः आपूर्तितः अधिकः भवति। भारतवर्षे वर्धमाना जनसङ्ख्या मध्यमवर्गस्य च वर्धमाना क्रयशक्तिः मागं वर्धति। कोविड्-19 महामारीतः परं आर्थिकसुधारः 2022-23 मासे मागं वर्धितवान्, किन्तु आपूर्तिश्रृङ्खलायां व्यवधानेन मूल्यवृद्धिः। उदाहरणाय, खाद्यमूल्यवृद्धिः 7-8% पर्यन्तं प्राप्ता। सरकारी योजनाः यथा मनरेगा वा पीएमकिसान् ग्रामीणायां वर्धति, यत् मूल्यवृद्धिं प्रज्वलति।
लागतपुशमूल्यवृद्धिः
उत्पादनलागतस्य वृद्धिः लागतपुशमूल्यवृद्धिं जनयति। भारतवर्षस्य कच्चतैलस्य आयातनिर्भरता (80% तः अधिकं) वैश्विकमूल्यपरिवर्तनेन संनादति। रूस-यूक्रेनयुद्धे 2022 मासे तैलमूल्यं प्रति बैरल् $100 तः अधिकं प्राप्तं, येन परिवहनं उत्पादनलागतं च वर्धितं। कृषिक्षेत्रे मौसमी प्रभावः, यथा सूखं वा बाढ़ः, खाद्यपदार्थानां मूल्यं संनादति। 2025 मासे खाद्यमूल्यवृद्धिः 1.76% पर्यन्तं न्यगात्, किन्तु ग्रामीणक्षेत्रे मजदूरीवृद्धिः लागतं वर्धति।
मुद्रा अन्यं च कारकाः
मुद्रायाः अधिकापूर्तिः, यथा RBI-द्वारा मुद्रामुद्रणं, मूल्यवृद्धिं प्रज्वलति। अमेरिकी डालरस्य सुदृढीकरणेन रुपये कमजोरः भवति, यत् आयातं महगं करोति। क्षेत्रीयवैषम्यं च अस्ति; उदाहरणाय, जून 2025 मासे केरल, लक्षद्वीप, गोवा च उच्चतममूल्यवृद्धिदरः। एते कारकाः संनादति मूल्यवातावरणं अप्रत्याशितं करोति, यत् दैनिकजीवने प्रभावति।
दैनिकजीवने मूल्यवृद्धेः प्रभावः
मूल्यवृद्धिः जीविकालागतं प्रत्यक्षं संनादति, येन गृहस्थानां मूलभूतावश्यकतानां पूर्तिः कठिनं भवति। भारतवर्षे, यत्र औसतं आयः सीमितः, मूल्यवृद्धिः गृहस्थबजटं संनादति।
खाद्यं पोषणं च
खाद्यं भारतवर्षे मूल्यवृद्धेः सर्वं संनादति क्षेत्रं, यत् CPI-स्य 45% भारं वहति। दाल, शाक, दुग्धं च मूल्यवृद्धिः पोषणं ह्रासति। 2023 मासे टमाटरमूल्यं प्रति किलोग्राम् ₹200 पर्यन्तं प्राप्तं, येन दरिद्राणां कुपोषणं वर्धितं। राष्ट्रीयपरिवारस्वास्थ्यसर्वेक्षणेन (NFHS-5) 35% बालाः कुपोषिताः, यत् मूल्यवृद्ध्या संनादति। 2025 मासे खाद्यमूल्यवृद्धिः 1.76% पर्यन्तं न्यगात्, किन्तु पूर्ववर्षाणां उच्चदरस्य दीर्घकालिकप्रभावः संनादति।
आवासं भाटकं च
नगरीकरणेन आवासलागतं वर्धति, मूल्यवृद्धिः निर्माणसामग्रीमूल्यं वर्धति, येन भाटकं EMI च वर्धति। मुम्बई, दिल्ली इत्यादिनगरेषु भाटकं 20-30% वर्धितं। मध्यमवर्गाय गृहस्वामित्वं कठिनं, यदा झोपडीवासिनः दशां दुःखतरं संनादति।
शिक्षा
शिक्षालागतं मूल्यवृद्ध्या संनादति। निजीविद्यालयेषु शुल्कं प्रतिवर्षं 10-15% वर्धति, पुस्तकानां यूनिफार्मस्य च लागतं। भारतवर्षे 25 कोटितः अधिकं छात्राः, मूल्यवृद्धिः ग्रामीणक्षेत्रे विशेषतः ड्रापआउटदरं वर्धति। सरकारीविद्यालयेषु संसाधनह्रासः शिक्षायाः गुणवत्तां सीमति।
स्वास्थ्यसेवा
चिकित्सालागतं मूल्यवृद्धौ गम्भीरं संनादति। औषधमूल्यवृद्धिः चिकित्सां महगीं करोति। आयुष्मानभारतयोजना सान्त्वनं ददाति, किन्तु निजीचिकित्सालयेषु लागतं वर्धति। 2024 मासे स्वास्थ्यमूल्यवृद्धिः 5% तः अधिकं, यत् वृद्धान् रोगिणः च संनादति।
परिवहनं इन्धनं च
इन्धनमूल्यं, भारतस्य आयातनिर्भरतायाः (80% तः अधिकं) कारणेन, मूल्यवृद्धेः प्रमुखं कारकं। उच्चपेट्रोल-डीजलमूल्यं परिवहनलागतं वर्धति, यत् बस्-रेलकिरायं संनादति। एतत् दैनिकयात्रां कृषिकार्यं च महगं करोति।
सञ्चयं निवेशं च
उच्चमूल्यवृद्धिः सञ्चयं खादति। यदि मूल्यवृद्धिः 5%, ब्याङ्कवृद्धिः 3%, तदा वास्तविकं लाभं नकारात्मकं। 2025 मासे न्यूनमूल्यवृद्धिः सञ्चयं सुधारति, किन्तु पूर्ववर्षेषु उच्चदरैः शेयरसोने च जोखिमपूर्णं निवेशं वर्धति।
सामाजिकं आर्थिकं च वैषम्यं
मूल्यवृद्धिः धनिकदरिद्रयोः मध्ये अन्तरं वर्धति। धनिकाः निवेशेन लाभं प्राप्नुवन्ति, यदा दरिद्राः आयस्य अधिकं मूलभूतवस्तुषु व्ययन्ति। भारतस्य गिनी इन्डेक्स् 0.35, यत् मूल्यवृद्ध्या वर्धति, येन सामाजिकं अशान्तिः अपराधं च वर्धति।
विभिन्नवर्गेषु प्रभावः
मूल्यवृद्धेः प्रभावः सामाजिकवर्गानुसारं भिन्नः।
दरिद्रवर्गः
दरिद्रेभ्यः मूल्यवृद्धिः जीवमरणस्य प्रश्नः। आयस्य 70% खाद्ये व्ययति, उच्चमूल्यं भुखं कुपोषणं च जनयति। PDS सान्त्वनं ददाति, किन्तु अपर्याप्तं। 2022 मासे उच्चमूल्यवृद्ध्या लाखाः दारिद्र्ये न्यगन्।
मध्यमवर्गः
मध्यमवर्गः शिक्षायां स्वास्थ्ये च व्ययति, मूल्यवृद्ध्या जीवस्तरं न्यगति। कर्जं EMI च वर्धति। 2025 मासे न्यूनदरः सान्त्वनं, किन्तु अनिश्चितता संनादति।
उच्चवर्गः
धनिकाः न्यूनं संनादति, यतः निवेशेन लाभं प्राप्नुवन्ति। आयातितविलासवस्तूनां मूल्यवृद्धिः तेषां जीवने प्रभावति।
सरकारीनीतयः उपायाः च
भारतसरकारः RBI च मूल्यवृद्धिनियन्त्रणाय उपायान् योजति।
RBI-स्य भूमिका
RBI मौद्रिकनीत्या मागं नियन्त्रति। 2025 मासे स्थिरदरः न्यूनमूल्यवृद्धिं संनादति। RBI-स्य मूल्यवृद्धिलक्ष्यीकरणं मूल्यस्थिरतां रक्षति।
राजकोषीयनीतयः
सरकारः सब्सिडी, मूल्यनियन्त्रणं योजति। आवश्यकवस्त्वधिनियमान् संग्रहणं निवारति, PM गरीबकल्याणअन्नयोजना खाद्यसुरक्षां सुनिश्चति।
अन्यं उपायाः
कृषिसुधारः, आपूर्तिश्रृङ्खलासुदृढीकरणं, वैश्विकवाणिज्यसन्धयः मूल्यवृद्धिं न्यूनति।
निष्कर्षः
मूल्यवृद्धिः दैनिकजीवने संकटं जनयति, किन्तु 2025 मासे 1.55% न्यूनदरः सकारात्मकं। तथापि, वैश्विकं आन्तरिकं च अनिश्चितता संनादति। सरकारः, RBI, नागरिकानां च संयुक्तप्रयासेन मूल्यस्थिरता समावेशीवृद्धिः च सम्भवति। उच्चस्तरीयपरीक्षासु मूल्यवृद्धिः अर्थशास्त्रीयं सामाजिकन्यायस्य च संकटं यत् सन्तुलितविकासस्य कुञ्जी।